Hreindýr 3

Hreindýr eru Hjarðdýr
Eitt aðal einkenni hreindýra er að þau halda sig í hjörðum eða hópum en hjarðirnar eru misstórar eftir árstíma. Líklegt er að hjarðeðlið hafi þróast að hluta til sem vörn gegn rándýrum. Fullorðnir tarfar geta hins vegar verið einfarar þar til að fengitíma kemur en þá sameinast þeir hjörðunum.

Stofnstærð

Á Íslandi lifa hreindýr aðallega á austurlandi og þá einkum við hálendi. Útbreiðsla þeirra er takmörkuð og virðist vera sem þau geti ekki lifað hvar sem er á landinu. Þessu til stuðnings má nefna tilraun til ræktunar hreindýra á suðvestur horni landsins sem bar ekki árangur einkum vegna fæðuframboðs landsvæðisins. Svo virðist sem austurland sé hentugast landsvæðið fyrir hreindýr og þeirra fæðuval. Í dag telur hreindýrastofninn í kringum 3.5oo dýr.

Á vef húsdýragarðarins segir:

Fjölskyldugerð: tarfur, kýr, kálfur.
Þyngd: meðaltal: tarfur 80-100 kg. og kýr 60-75 kg.
Fengitími: september-október.
Meðgöngutími: 7 ½ mánuður.
Fjöldi afkvæma: 1-2 kálfar.
Nytjar: kjöt, horn og skinn.

Hreindýr voru flutt til landsins á seinni hluta 18. aldar. Í stofninum eru nú um 3.000 fullorðin dýr og eru aðalheimkynni þeirra hér á landi á austurlandi.
Öll hreindýr fella hornin einu sinni á ári.
Hreindýr eru með mjög skjólgóðan feld og eins og hjá refum eru hárin hol að innan sem einangrar vel.
Hreindýr eru jurtaætur og lifa því einungis á fæðu úr jurtaríkinu. Þeirra uppáhald eru fléttur og skófir, auk þess finnast þeim sveppir lostæti.

Íslensk hreindýr - Nánari upplýsingar
Ekki gekk áfallalaust að flytja inn hreindýrin á sínum tíma. Gerðar voru fjórar tilraunir og tókst loks vel í þeirri síðustu. Hreindýrin komu frá Noregi og Finnlandi. Upphaflegur tilgangur með hreindýrainnflutningi var að efla íslenskan landbúnað. Átti þá að stunda hreindýrabúskap að hætti hjarðmanna á norðurslóðum. En líkt og komið hefur fram náðu hreindýrin einungis að draga fram líf sitt á vissum hluta landsins, þ.e. á norðausturhluta landsins og þar finnst gnægt af fléttum, skófum og fjallagrösum. Var þá búið að flytja inn hreindýr á nánast alla landshluta hér þar á meðal til Vestmannaeyja!

Hjarðdýr
Hreindýrin eru það sem kallast hjarðdýr það er þau lifa í hjörðum og þar ræður tarfurinn ríkjum. Tarfurinn er með nokkurs konar kvennabúr og leggur mikla áherslu á að vernda hjörð sína fyrir öðrum törfum. Algengt er að ungir kynþroska tarfar flakki um og reyni að næla sér í kýr úr öðrum hjörðum. Á meðan fengitíma stendur fer langmestur tími og orka tarfsins í að vernda hjörð sína og þá getur jafnvel komið fyrir að þeir láti lífið vegna næringarskorts.

Hornin

Hreindýr eru af hjartarætt og eru þau einu slíkrar tegundar þar sem bæði kynin eru hyrnd. Hornin á fullorðnum dýrum eru mjög stór miðað við horn annarra hjartardýra. Þau vaxa árlega og eru þá klædd floskenndri húð, er nefnist basthúð, sem er mjög æðarík. Þegar hornin eru fullvaxin þá flagnar þessi húð af og ekki er óalgengt að sjá hreindýr éta þessa húð þar sem hún er full af næringarefnum. Tarfarnir fella hornin í nóvember-desember, geldar kýr og ungir tarfar í janúar-mars en kelfdar kýr ekki fyrr en eftir burð í maí. Til viðbótar að vera jórturdýr sem gjörnýta fæðuna þá endurnýta hreindýrin hornin sín, naga þau og fá úr þeim kalk.

Feldur hreindýra
Hreindýrin eru með skjólgóðan og hlýjan feld og eru hárin hol að innan sem eingangrar vel. Þessi holu hár þekja ekki allan líkama hreindýranna heldur einungis á þeim svæðum sem helst þurfa hlýju. Af þeim völdum eru hreindýrin hér oftast úti við og fara einungis inn í hús til að ná í fæðu og einstaka sinnum til að komast í skugga þegar of heitt er í veðri. Snoppa hreindýranna er alveg loðin og því tilvalin til þess að krafsa upp fæðu í gegnum þykkt snjólag án þess að valda þeim óþægindum.

Veiðar og nýtni:
Á hverju ári fer fram talning á hreindýrum til þess að áætla stofnstærð þeirra. Út frá þeirri talningu er síðan ákveðið hversu mörg dýr má veiða það árið. Nú árið 2003 voru veidd 740 dýr af 800 dýra kvóta, þetta er með meira móti þar sem yfirleitt er gefin kvóti á um 500 dýr á ári. En á síðasta ári kom í ljós við talningu að hreindýrin hefðu fjölgað sér óvenju mikið á einu ári en reynt er að halda stofnstærðinni í um 3.000 dýrum.
Áður fyrr var kjötið af hreindýrunum yfirleitt saltað en stundum reykt og þótti geymast vel. Allur nýtanlegur innmatur var líka hirtur. Feldirnir voru nýttir í hempur og treyjur, ofan á rúm og sem hnakksæti. Úr hornunum var smíðað eitthvað smálegt líkt og uglur, höldur, klyfberaklakki, tóbaksdósir og nálhús. Nýlega er farið að hefja framleiðslu á flíkum, húfum, töskum og margt fleira úr hreindýraskinni og minjagripum úr hreindýrahornum. Ekki þarf að minnast á hreindýrakjötið sem helst má finna á jólahlaðborði landans, sem sagt einstaklega ljúffeng og verðmæt afurð villta stofnsins hér á landi.

Tilvitnun líkur.

Fróðlegt.

NAT norðurferðir.

Rangifer tarandus er latneskt nafn þessarar tegundar, sem er af hjartarætt (cervidae). Rangiferættkvíslinni tilheyrir ein tegund, sem skiptist í tvo hópa, túndruhreindýr og skógarhreindýr. Túndrudýrunum er síðan skipt í 6 undirtegundir og skógardýrunum í þrjár. Bæði kyn hreindýranna eru hyrnd, sem er óvenjulegt, því að venjulega eru aðeins tarfarnir hyrndir. Tarfar hafa stór og sístækkandi horn með árunum eins og kýrnar, sem hafa mun minni horn. Hreindýrið er meðal stærri dýra af hjartarættinni, en lágfættara, loðnara og klunnalegra og ber höfuðið lágt líkt og nautgripir. Þykkur vetrarfeldurinn ver vel gegn kulda og gerir dýrin léttari í vatni. Fengitíminn er oftast í október og meðgöngutíminn er 30-35 vikur. Hver kýr eignast yfirleitt einn kálf. Burðartíminn er venjulega frá miðjum maí og stendur í þrjár vikur.

Aðalburðarsvæðin eru í Hálsi, austan Jökulsár á Brú, í Dysjarárdal, Glúmsstaðadal og Þuríðarstaðaárdal. Eftir að dýrunum fjölgaði hefur borið meira á burði á heiðum og stundum niðri í byggð. Þegar kemur fram í ágúst og September, leita dýrin fram á heiðarnar og halda sig þar á veturna, nema þar sé óvenjusnjóþungt, en þá leita þau niður á láglendi. Ungir tarfar og geldar kýr fella hornin í janúar – mars og kelfdar kýr eftir burð. Horn tarfanna falla eftir fengitímann. Þessi hjarðdýr safnast saman þrisvar á ári, seinni hluta vetrar, eftir burð og fyrir haustið. Búskapur með hreindýr er víða stundaður, s.s. á Norðurlöndum, í N-Ameríku, Grænlandi, Rússlandi og Síberíu.

Samkvæmt takmörkuðum rannsóknum á fæðuvali hreindýra, bíta þau helzt í hálfþurrum hálfgras- og sefmóum og í grasvíðisdældum og miklu síður í mýrum og flóum. Þau bíta mest af gras- og grávíði og bláberjalyngi auk grasa. Þau bíta lítið af fléttum seinni hluta sumars, enda lítið af þeim í sumarhögum. Líklega bíta þau fléttur mest síðla vetrar auk sauðamergs, beitilyngs, beitieskis, slíðra- og tjarnastarar. Dýrin éta líka sveppi og mosa.

Árið 1771 voru fyrstu hreindýrin, 13 eða 14 dýr, flutt til Íslands frá eyjunni Sørø í grennd við Hammerfest í Noregi. Tvær kýr og einn tarfur lifðu og voru flutt að Hlíðarenda í Fljótshlíð. Að fimm árum liðnum voru þau orðin 11 og urðu flest 16. Allir kálfarnir, sem fæddust, voru tarfar. Þessi dýr voru horfin skömmu eftir móðuharðindin. Árið 1777 komu 6 tarfar og 24 kýr sem gjöf frá norskum kaupmanni í Hammerfest. Tuttugu og þrjú lifðu ferðina af og var sleppt á Hvaleyri við Hafnarfjörð. Þessum dýrum fjölgaði verulega næstu árin.

Árið 1784 var 35 dýrum, gjöf frá séra Ólafi Jósefssyni í Kautokeinó í Finnmörku, sleppt á Vaðlaheiði við Eyjafjörð. Þau dreifðust um Þingeyjarsýslur og fjölgaði ört. Innflutningi lauk með 35 dýrum árið 1787, 5 törfum og 30 kúm, sem var sleppt við Vopnafjörð (gjöf frá Per Jensen í Avjovarre í Finnmörku). Núverandi stofn er kominn af dýrunum, sem voru flutt til Austurlands. Ekki er útilokað að hluti dýranna frá Eyjafirði hafi blandast þeim. Hámarki náði stofninn líklega í upphafi 19. aldar, en minnkaði stöðugt fram á hina 20. og náði líklega lágmarki kringum 1940, en þá er talið að aðeins 100 dýr hafi verið eftir á Austurlandi. Einna flest urðu þau 1976, 3600.

Árið 1787 voru hreindýrin alfriðuð, 1790 var takmörkuð veiði leyfð í Eyjafirði, 1794 var takmörkuð veiði leyfð í Þingeyrar- og Múlasýslum, 1798 var leyft að veiða tarfa án takmörkunar, 1817 var leyft að veiða öll dýr nema kálfa, 1849 var friðun aflétt, 1882 voru dýrin friðuð frá 1. janúar til 1. ágúst, 1901 voru dýrin alfriðuð til 1925, 1927 var friðun framlengd til 1935, 1937 var friðun framlengd til 1945, 1939 voru veiðar leyfðar undir eftirliti og einungis tarfar voru veiddir, 1954 urðu veiðar undir eftirliti víðtækari.

Hreindýrin hurfu á Reykjanesi og í Þingeyjarsýslum og náðu sér á strik á Austurlandi, þar sem mörk útbreiðslunnar hafa verið Hornafjarðarfljót og Jökulsá á Fjöllum. Dýra hefur þó stundum orðið vart utan þessa svæðis. Kjörsvæði þeirra er á Brúaröræfum, austur að Snæfelli.

Innflutningur hreindýra átti að styðja og efla íslenskan landbúnað, en úr því varð ekki og því hafa dýrin lifað villt á landinu frá upphafi. Leyfi til veiða þeirra byggðust oftar en ekki á kvörtunum þeirra, sem töldu þau rýra haga sauðfjár, en síðustu ár beinast þær að því að grisja stofninn og halda honum í skefjum. Törfum fækkaði um of á tímabili, þannig að veiðistýring og eftirlit var aukið. Hin síðari ár hafa bændur kvartað undan ágangi dýranna í löndum þeirra og skógræktarfólk lítur þau hornauga.