Hér eru þónokkrar upplýsingar um
Gamlársdag og áramótin, og þar að auki fleiri en ein útgáfa.
Í öðrum löndum hefur lengi
tíðkast að kveikja í bálkesti við ýmis tækifæri, svo sem á hvítasunnu,
kyndilmessu, Jónsmessu og allraheilagrasmessu. Hægt er að lesa meira um
tvær síðastnefndu hátíðirnar í svörunum
Hvers vegna á að velta sér upp úr dögginni á
Jónsmessunótt? eftir Símon Jón
Jóhannsson og
Hverjar eru hefðir og saga hrekkjavöku?
eftir Terry Gunnell. Áramótabrennur virðast samt vera séríslenskur
siður.
Ekki
er vitað til þess að áramótabrennur hafi verið haldnar hér á landi fyrr
en á ofanverðri 18. öld. Fyrir þann tíma var timbur og annar eldiviður
einfaldlega of dýrmætur til að honum mætti sóa í slíkt. Allra fyrsta
dæmið er frá árinu 1791 þegar skólapiltar úr Hólavallaskóla í Reykjavík
söfnuðu saman tunnum og öðru timburrusli og kveiktu í á hæð sem þeir
kölluðu Vulcan (en vulcan er erlent heiti yfir eldfjall). Hæðin sem um
ræðir er sennilega Landakotshæð.
Rúmum 50 árum síðar virðast áramótabrennur (og reyndar þrettándabrennur)
vera orðnar nokkuð algengar. Ekki voru þær þó mjög hátíðlegar af lýsingu
Klemenz Jónssonar (f. 1862) að dæma og segir hann þar hafa tíðkast mikið fyllerí og ólæti. Á þessum tíma var líka farið að dansa álfadans kringum
brennurnar. Sá siður er ættaður frá piltum í Lærða skólanum sem
frumsýndu árið 1871 leikritið Nýársnótt þar sem álfar komu
við sögu. Þeir tóku sig svo til á gamlárskvöld, ásamt stúdentum þaðan og
frá Kaupmannahöfn, og klæddu sig upp sem ljósálfa eða svartálfa, gengu
niður að Tjörninni í Reykjavík með blys í hönd, dönsuðu og sungu
álfasöngva.
Heimild og mynd
Gamlársdagur er svo síðasti dagur
ársins 31. desember. Þó við höldum upp á áramót um mánaðarmótin desember janúar
þá hafa þau verið breytileg í gegnum tíðina. Hér á Íslandi verður 1. janúar að
nýársdegi á 16. öld. Áður fyrr höfðu áramót verið á jólum. Jólanótt var þá líka
nýársnótt.
Í aldanna rás hafa áramót verið á
mismunandi tímum. Hjá Rómverjum hófst árið til dæmis með marsmánuði. Þar er
komin skýringin á því að síðustu fjórir mánuðirnir í okkar ári taka nöfn sín af
latneskum töluorðum. September dregur nafn sitt af septem sem
þýðir sjö þó september sé í raun níundi mánuður í okkar ári. Október dregur nafn
sitt af octo sem þýðir átta, nóvember af latneska orðinu
novem sem þýðir níu og desember dregur nafn sitt af decem
sem þýðir tíu. Desember var því tíundi mánuðurinn hjá Rómverjum, janúar ellefti
og febrúar sá tólfti.
Ýmsar aðrar dagsetningar hafa svo
verið notaðar í gegnum tíðina en um það getið þið lesið í bókinni Saga
daganna. Í dag eru áramót ekki alls staðar þau sömu.
Jarðarbúar nota heldur ekki allir
sama tímatalið. Við miðum við fæðingu Krists og teljum að það séu 2006 ár síðan
hann fæddist. Á þessu ári voru áramótin í Kína 29. janúar. Hófst þá Ár hundsins.
Í íslam hófst árið 31. janúar með árinu 1427. Hjá gyðingum er nú árið 5767 en
það ár hófst 22. september.
Allir krakkar hlakka til
gamlársdags og þá sérstaklega gamlárskvölds. Við höldum upp á áramótin með
flugeldum, brennum og veisluhöldum af ýmsu tagi.
Ýmis þjóðtrú tengist áramótunum,
sérstaklega nýársnótt og þrettándanum. Talið er að kýr tali og álfar flytji til
nýrra heimkynna. Í þjóðsögum Jóns Árnasonar er líka frásögn af ýmsum kreddum er
tengjast áramótunum og veðurfari. En kredda þýðir eiginlega hjátrú. Menn héldu
að ef fyrsti dagur í janúar félli á sunnudag, eins og nú, yrði veturinn spakur
og staðvindasamur, sumarið yrði þurrt, heyskapur mikill, vöxtur góður í nautum,
kerlingadauði, nægð og friður eins og segir í þjóðsögunum. Verra er ef fyrsti
janúar fellur á laugardag, þá ferst sauðfé og þá deyja gamlir menn.
Önnur útgáfa
Rétt er í upphafi að gera nokkra grein fyrir
því, hvenær árið er talið hefjast, en það var ærið breytilegt eftir
tímabilum og löndum, og er ekki ástæða til að rekja hér alla þá flækju.
Það sem máli skiptir hér, er að árið hófst 1. janúar í Róm frá því 153
f. Kr., þar til karl mikli færði nýársdaginn til 25. mars á 9. öld. Í
byrjun 16. aldar var í ýmsum hlutum Þýskalands og á Niðurlöndum árið
látið hefjast 1. janúar, öðrum á páskadag og enn öðrum á jóladag, sem
kalla mátti rökrétt, þar eð tímabilið var miðað við fæðingu Krists. Árið
1582 fyrirskipaði Gregoríus páfi 13., að árið skyldi hefjast 1. janúar,
og var það boð ítrekað 1691, en því var ekki sinnt í löndum mótmælenda í
Norður-Þýskalandi og Danmörku fyrr en árið 1700.
Í Englandi höfðu menn byrja árið á jóladag
fram til 12. Aldar, en tóku þá upp 25. mars sem nýársdag og var svo, uns
Georg 2. færði hann til 1. janúar árið 1752.
Eftir fornu íslensku tímatali hófst árið á jóladag, en strax á 16. öld
virðist 1. janúar árið 1752.
Þangað til 1. janúar varð nýársdagur, hét
hann einfaldlega áttundi dagur jóla og var sem slíkur helgari en aðrir
ásamt hinum fyrst og hins síðasta. Hann var einnig talinn helgidagur í
minningu umskurnar Krists.
Af þessum sökum er ekki að undra, þótt nokkur
ruglingur sé á því, hvort tilteknir viðburðir í þjóðtrúnni eigi að
gerast á jólanótt, nýársnótt eða jafnvel þrettándanótt, svo sem það, að
kirkjugaður rísi, kýrnar tali eða vatn verði sem snöggvast að víni. Á
síðari öldum a.m.k. er þetta þó almennast tengt nýársnótt.
Eitt þessara atriða var álfareiðin,
sem stundum mátti sjá á nýársnótt, því þá var talinn fardagur álfa, ef
þeir fluttu búferlum. Á hinn bóginn virðist oftar talið, að álfamessur
fari fram á jólanott, þótt það geti einnig gerst á nýársnótt.
Útisetur á krossgötum þóttu og vænlegastar
á nýársnótt. Þær töldust í fyrndinni til galdra og fordæðuskapar og lágu
bönn við þeim í norskum lögum. En útiseturnar voru a.m.k. bönn við þeim
í norskum lögum. En útiseturnar voru a.m.k. síðarmeir mjög tengdar
drauga- og álfatrúnni og framdar á svofelldan hátt eftir því sem segir í
Þjóðsögum Jóns Árnasonar:
„Sá sem ætlaði sér að sitja úti til frétta
þurfti að búa sig út á gamlárskvöld og hafa með sér gráan kött, grátt
gæruskinn, rostungshúð eða öldungshúð og öxi. Með þetta allt skyldi
særingarmaður fara út á krossgötur sem lægju allar hver um sig beina
leið og án þess að slitna til fjögurra kirkna.
Á gatnamótunum sjálfum skal særingarmaður liggja, breiða vel yfir sig
húðina og bregða henni inn undir sig á allar hliðar svo ekkert standi út
undan henni af líkamanum. Öxinni skal hann halda milli handa sér,
einblína í eggina og líta hvorki til hægri né vinstri hvað sem fyrir
hann ber né heldur ansa einu orði þó á hann sé yrt. Í þessum stellingum
skal maður liggja grafkyrr til þess dagur ljómar morguninn eftir.
Þegar særingamaður var búinn a búa um sig á þenna hátt hóf hann upp
særingaformála og fyrirmála, sem hlýddu til að særa dauða. Eftir það
komu til hans ættingjar hans ef hann átti nokkra grafna við eina eða
fleiri af hinum fjórum kirkjum sem krossgöturnar liggja að og sögðu
honum allt sem hann fýsti að vita, orðna hluti og óorðna um margar aldir
fram. Ef særingamaðurinn hafði staðestu til að horfa í axareggina og
líta aldrei út af og tala ekki orð frá munni hvað sem á gekk mundi hann
ekki einungis allt sem hinir framliðnu sögðu honum, ,heldur gat hann
hvenær sem hann vildi eftir það leitað frétta af þeim að ósekju um alla
hluti sem hann girnti að vita með því að sitja úti.
Af því það hefur veirð almenn trú hér á landi að huldufólk flytti
búferlum á nýársnótt átti að velja þá nótt til að sitja á krossgötum
einmitt til þess að verða á vegi fyrir því. Kemur það þá ekki ferð sinni
fram fyrir þeim sem á götunum situr og býður honum mörg kostaboð, gull
og gersemar, kjörgripi og kræsingar alls konar. Þegi maðurinn við öllu
þessu, liggja gersemarnar og kræsingarnar eftir hjá honum og má hann
eignast þær ef hann þolir við til dags. “
Fáir komust klakklaust frá því að liggja á
krossgötum. Þekktust er sagan um manninn, sem hafði þraukað af nær alla
nóttina þrátt fyrir boð um gull og silfur, góð klæði og dýrustu rétti.
Þegar skammt var til dagrenningar, kom loks til hans huldukona með heitt
flot í augu og bauð honum, en það þótti honum öllum mat betra. Varð
honum það þá að gjóa augun á ausuna og mæla hin fleygu orð: “Sjaldan hef
ég flotinu neitað”, og varð þar með af öllum gersemunum og ráðlaus og
rænulítill í þokkabót alla ævi. Slíkar sögur myndast hjá soltinni þjóð,
sem skortir feitmeti og hitaeiningar.
Þá var það lengi siður í alvöru eða gamni
að bjóða álfum heima á gamlárskvöld eða aðfangadagskvöld, því þegar þeir
flutti sig búferlum, gat verið að þeir litu inn á bæjunum. Sópaði þá
húsmóðirin bæinn horna á milli og setti ljós í hvern krók og kima, svo
að hvergi bæri skugga á. Gekk hún síðan út og í kringum bæinn þrem
sinnum svo segjandi: “Komi þeir sem koma vilja, veri þeir sem vera
vilja, fari þeir sem fara vilja mér og mínum að meinalausu.”
Ljós var oft látið loga í öllum hornum alla
nóttina. Og mjög lengi þótti sjálfgert að láta a.m.k. eitt ljós lifa í
húsi á jóla – og nýársnótt. Þá eru til sagnir um húsmæður, sem báru mat
á borð handa álfum á afviknum stað á þessum nóttum. Átti það ævinlega að
vera horfið að morgni, þótt ekki sé grunlaust um, að mennskir búálfar
hafi þar tekið ómakið af hinum.
Siður þessi er líklega leifar af eldfornri
fórnfæringu til hólbúa og annarra náttúruvætta.
Búrdrífan var merkilegt fyrirbæri, en hún átti að vera hrím það, sem
féll á nýársnótt inn um búrgluggann, sem var látinn standa opinn. Það
líktist lausamjöll, smáget og bragðsætt, en sást hvorki né náðist nema í
myrkri, og var allt horfið á nýársmorgun, nema eitthvað væri við gert.
Höfðu kænar húsfreyjur það ráð að sejta pott á búrgólfið og vera sjálfar
í búrinu alla nýársnótt, meðan búrdrífan féll. Þegar potturinn var
orðinn fullur, létu þær krosstré yfir hann, og þá komst drífan ekki upp
úr honum. En búrdrífunni átti að fylgja einstök búsæla og búdrýgindi.
Það sem annars hefur sett einna mestan svip
á áramótin eða gamlárskvöld um langa hríð eru áramótabrennur og
álfadans. Því skal um leið skotið inn, að orðin gamlársdagur og
gamlárskvöld sjást með einni undantekningu ekki á prentaðri bók fyrr en
í Þjóðsögum Jóns Árnasonar 1862 og ekki í neinu almanaki fyrr en 1897.
Áður var hann yfirleitt kenndur við Sylvester páfa eða nefndur síðasti
dagur ársins, dagurinn fyrir nýársdag og þess háttar. Einhverntímann á
öldum áður hefur hann þó myndast í munni fólks, líklega til samræmis við
nýársdag, sem er bókfestur þegar árið 1540, en kemur þó ekki fyrir í
almanaki fyrr en 1817 hjá Oddi Hjaltalín.
Elsta dæmi um áramótabrennu, sem fundist hefur, er frá árinu 1791, og
eiga þá piltar í Hólavallaskóla í Reykjavík hlut að máli. Sveinn Pálsson
segir svo frá:
„Á aðfangadagskvöld jóla skreyta skólapiltar skólann ljósum með ærnum
kostnaði eftir efnahag þeira. Alls eru sett upp um 300 kerti í tvöfalda
röð meðfram hluggum og í ljósahjálma í loftinu. Sérstaklega er
kennarapúltið skreytt með ljósum, lagt silki og öðrum slíkum útbúnaði. Á
gamlárskvöld halda þeir brennu á hæð einni skammt frá skólanum, sem þeir
kalla Vulkan. Er brennan svo stór, að hún sést úr margra mílna
fjarlægð.”
Hæðin Vulkan hefur að líkindum verið Landakotshæð. Úti í Evrópu hafa
árlegar brennur verið alþekktar um aldaraðir. Þær eru bundnar við ýmsa
daga eftir löndum og héruðum svosem kyndilmessu, páskadag,
Valborgarnótt, hvítasunnu, Jónsmessu, Ólafsvöku allraheilagramessu, en
mjög fátítt er, að þær séu haldnar um áramótin og síst í löndum nálægum
Íslandi. Okkar dagsetning virðist því vera sjálfstæð uppfinning, enda á
hún vel við.
Þótt ekki sé loku fyrir það skotið, að brennur hafi tíðkast fyrr en
seint á 18. öld. Þá er hitt einkar sennilegt. Í eldiviðarleysinu og
timburskortinum var hvert snifsi, sem brunnið gat, lengstum of dýrmætt
til að eyða því í soddan leikaraskap. Auk þess var hvergi um margmenni
að ræða, sem er eins og þurfi að fara saman við brennu.
Í Reykjavík hafði tvennt gerst undor lok 18. aldar: komið var dálítið
þéttbýli með skólasveina sem unggæðislegan kjarna, og líklega hefur
verið farið að falla til eitthvað rusl, t.d. frá innréttingunum, sem
mátti brenna.
Enn í dag eru áramótabrennur okkar
einskonar sorphreinsun. Frá miðri 19. öld er einnig vitað um blysfarir í
Reykjavík með álfadansi og skrípabúningum á Tjörninni eða við Hólavelli.
Og á síðari hluta 19. aldar fer siðurinn að breiðast út um allt land.
Fyrst stingur hann sér niður í þorpum og bæjum, en þegar fyrir aldamót
er vitað um áramótabrennur á einstökum sveitabæjum. Þá var því reyndar
svo til hagað, að kveikt var í brennum á sama tíma á öllum bæjum í sama
byggðarlagi, þar sem hver sá til annars. T.d. var þetta gert á eyjum í
Breiðafirði, Barðaströnd og Skarðsströnd, og á Suðurlandsundirlendinu.
Venjulega var kveikt í kl. 6.
Í þorpum og bæjum var yfirleitt ekki kveikt í fyrr en eftir kvöldmat,
enda kom fólk þar saman og dansaði kringum bálið, sumt í gervi álfa,
púka eða trölla, líkt og alsiða er enn í dag. En brennum á einstökum
sveitabæjum mun mjög hafa fækkað, enda er nú auðvelt að aka til
brennunnar í næsta kaupstað.
Úr Sögu daganna eftir Árna Björnsson.
Á vísindavefnum má finna
eftirfarandi lýsingu á áramótunum.:
Mjög breytilegt er og hefur verið um heim
allan hvenær haldið er upp á áramót. Sem dæmi má nefna að Kínverjar
hafa eigin áramót sem lúta allt öðrum reglum en hér á Vesturlöndum.
Í Evrópu var byrjun ársins lengi vel einnig mjög á reiki. Rómverjar
höfðu í öndverðu látið árið hefjast 1. mars og mánaðarheitin bera
þess enn merki; október þýðir í raun 8. mánuður ársins, nóvember 9.
og desember 10. mánuður ársins. Frá fyrstu öld fyrir upphaf tímatals
okkar létu Rómverjar svo árið byrja 1. janúar. Fyrstu páfarnir héldu
sér við þá dagsetningu enda var ekki enn búið að ákvarða hinn
opinbera fæðingardag Jesú Krists (sjá
Af hverju höldum við jólin í desember ef sagt er að Jesú hafi fæðst
í júlí? eftir Sigurjón Árna Eyjólfsson). Í Austrómverska ríkinu
ákvað Konstantínus mikli hins vegar að árið skyldi hefjast 1.
september, og sumir páfar fylgdu þeim sið.
Um 800 fyrirskipaði Karl mikli að í ríki sínu skyldi árið hefjast á
boðunardegi Maríu meyjar 25. mars. Englendingar tóku snemma upp
jóladag sem nýársdag og héldu sér við hann fram á 12. öld, en þá
færðu þeir hann einnig yfir á 25. mars. Á næstu öldum gat opinber
byrjun ársins verið ólík eftir ríkjum, héröðum og jafnvel
hertogadæmum.
Alllengi hefur tíðkast hér á landi að halda upp á áramót. Til að
mynda eru þekkt dæmi um áramótabrennur á Íslandi allt frá því á 18.
öld.
Íslendingar tóku jóladag sem nýársdag eftir ensku kirkjunni eins og
fleira, og héldu sér við hann fram til siðaskipta. Dæmi um þetta er
í Réttarbót Hákonar konungs Magnússonar frá 1314:
Sá maður skal eigi mega játa arfi undan
sér sem hann er yngri en tvítugur, en sá er tvítugur sem hefir
tuttugu jólanætur.
Árið 1582 fyrirskipaði Gregoríus páfi 13.
að upphaf ársins skyldi aftur fært á 1. janúar. Innocentius páfi 12.
ítrekaði þetta boð rúmri öld seinna, árið 1691. Lengi vel sinntu
mótmælendur að sjálfsögðu ekki boðum páfa. Þeim mun samt um síðir
hafa þótt óhentugt að hafa ekki sömu tímaviðmiðun í suður- og
norðurhluta álfunnar. Í norðurhluta Þýskalands, Danmörku og Noregi
var því 1. janúar tekinn upp sem nýársdagur árið 1700. Englendingar
fylgdu ekki í kjölfarið fyrr en árið 1752, en Svíar reyndust allra
þjóða fastheldnastir og gerðu 1. janúar ekki að nýársdegi fyrr en
árið 1783.
Íslendingar virðast í þessu efni hafa verið langt á undan öðrum
þjóðum hins lúterska rétttrúnaðar og reyndar á undan sjálfum
páfanum. Í Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar frá 1540 stendur
nýársdagur við 1. janúar. Sama er að segja um þýðingu Gissurar
Einarssonar Skálholtsbiskups á kirkjuskipan Kristjáns konungs 3.
árið 1537. Guðbrandur Þorláksson Hólabiskup gerði slíkt hið sama í
nokkrum bóka sinna kringum 1600.
Meðan Íslendingar héldu áramótin á sama tíma og jólin hét 1. janúar
ekki annað en áttundi eða átti dagur jóla. Greinilegt er þó að hann
hefur verið meiriháttar veisludagur. Um Gissur Þorvaldsson segir til
dæmis árið 1241 að „hann hafði fjölmennt jólaboð og bauð vinum sínum
að hinum átta degi. Þar var mjöður blandinn og mungát heitt.“
Um Guðbrand biskup Þorláksson á Hólum er sagt að hann hafi verið
vanur að hafa mannfagnað á nýári og bjóða til helstu mönnum
nærsveitis. Seinna á 17. öld er þess getið að síra Þórður Jónsson í
Hítardal og Helga kona hans hafi jafnan haldið nýársveislu. Frá því
um 1740 er til gamankvæði eftir síra Gunnar Pálsson um Jón Hjaltalín
sýslumann í Reykjavík sem Gunnari þótti ærið veisluglaður. Eitt
erindið er svona:
Nóttina fyrir nýársdaginn
nokkuð trúi ég haft sé við
fellur mönnum flest í haginn
fullum upp með gamanið.
Þá er á ferðum enginn aginn
allir ráða gjörðum sín
- hjá honum Jóni Hjaltalín -.
Fagur kyrtill, fullur maginn
fallega þeir sér ansa.
Allan veturinn eru þeir að dansa.
Árið 1791 segir Sveinn Pálsson læknir
þannig frá skólapiltum í Hólavallaskóla í Reykjavík:
Á gamlárskvöld halda þeir brennu á hæð
einni skammt frá skólanum sem þeir kalla Vulkan. Er brennan svo
stór að hún sést úr margra mílna fjarlægð.
Þorvaldur Thoroddsen segir einnig frá því
um 1870 að á gamlárskvöldi hafi skólapiltar blysfarir með álfadansi
og skrípabúningum á Tjörninni eða Hólavelli.
Af öllu þessu má ráða að ærið lengi hafi verið haldið upp á áramótin
á Íslandi.
Tilv. lokið.
Á vef námsgagnastofnunarinnar segir
um Gamlárskvöld.:
Sumir segja að krossgötur séu þar, til dæmis
á fjöllum eða hæðum, sem sér til fjögurra kirkna. Elsta trúin er sú að
menn skyldu liggja úti á jólanótt, því þá væru áraskipti, og lengi
töldu menn aldur sinn eftir jólanóttum. Sá var til dæmis kallaður
fimmtán vetra sem hafði lifað fimmtán jólanætur. Síðar færðu menn
ársbyrjunina á nýársnótt.Þegar
menn sitja á krossgötum þá koma
álfar úr öllum áttum og þyrpast að manni og biðja hann að koma með
sér, en engu má gegna. Þá bera þeir að manni alls konar gersemar, gull
og silfur, klæði, mat og drykk, en ekkert má þiggja. Þar koma álfkonur
í líki móður og systur manns og biðja mann að koma, og allra bragða er
leitað. En þegar dagur rennur á maður að standa upp og segja: „Guði sé
lof, nú er dagur um allt loft“. Þá hverfa allir álfar, en allur
álfaauður verður eftir og hann á þá maðurinn. En svari maður eða þiggi
boð álfa þá er maður heillaður og verður vitstola og aldrei síðan
mönnum sinnandi.
Maður sem Fúsi hét sat úti á jólanótt og
stóðst lengi þangað til ein álfkonan kom með stóra flotskildi og bauð
honum að bíta í. Þá leit Fúsi við og sagði það sem síðar er að orðtæki
haft: „Sjaldan hef ég flotinu neitað“. Beit hann þá bita úr
flotskildinum og trylltist og varð vitlaus.
Þjóðtrú
Ýmis þjóðtrú tengist áramótunum,
sérstaklega nýársnótt og þrettándanum.
Talið er að kýr tali og álfar flytji til nýrra heimkynna. Í
þjóðsögum Jóns Árnasonar er líka frásögn af ýmsum kreddum er tengjast
áramótunum og veðurfari. En kredda þýðir eiginlega hjátrú. Menn héldu
að ef fyrsti dagur í janúar félli á sunnudag, eins og nú, yrði
veturinn spakur og staðvindasamur, sumarið yrði þurrt, heyskapur
mikill, vöxtur góður í nautum, kerlingadauði, nægð og friður eins og
segir í þjóðsögunum. Verra er ef fyrsti janúar fellur á laugardag, þá
ferst sauðfé og þá deyja gamlir menn.
Skemmtileg áramótaljóð
Öll þekkjum við söngvana sem sungnir eru
í tengslum við þessa daga eins og
Stóð ég út í tunglsljósi sem heitir reyndar Álfareiðin, Nú er glatt í
hverjum hól, kvæðið um Ólaf liljurós, Nú er glatt hjá álfum öllum og
Máninn hátt á himni skín.
Tilv. lokið |