Grýla og Leppalúði.

Grýlu kvæði sungið

Af öðrum íslenskum jólavættum er Grýla frægasta flagðið en hún er nefnd í Snorra-Eddu og Sturlungu. Grýla hefur í gegnum tíðina gegnt mikilvægu hlutverki í barnauppeldi, þar sem eftirlætismatur hennar er kjöt af óþægum börnum. Í nútímaþjóðtrú er hún hins vegar fyrst og fremst móðir jólasveinanna sem þeir tala um af góðlátlegri virðingu.

 

 

---

GRÝLA er móðir jólasveinanna en hún er ekki góð. Hún er ljót tröllkerling sem borðar óþekk börn!
Grýla hefur í gömlum frásögnum ýmist þrjá hausa eða þrjúhundruð hausa og þrjú augu í hverjum haus. Einnig hefur verið sagt að hún sé með fimmtán hala og á hverjum hala hundrað belgi og í hverjum belg tuttugu óþekk börn. Hún er með ógeðslegar klær, horn eins og geit, hófa á fótunum, sex eyru og tennurnar eins og ofnbakað grjót!! Oj.. ekki hefur hún nú verið falleg greyið.
Grýla var þrígift, fyrsti eiginmaður hennar hét Boli, næsti hét Gusti en núna er hún gift LEPPALÚÐA sem er pabbi jólasveinanna. Sagt er að Grýla hafi étið fyrstu tvo eiginmenn sína.
Til eru um sjötíu til áttatíu nöfn á börnum Grýlu, einna frægust eru Leppur , Skreppur, Langleggur og Leiðindaskjóða og svo þeir jólasveinar sem við þekkjum í dag.

Grýla hét norn ein gömul; hún var tvígift. Fyrri maður hennar hét Boli. Þau buggu undir Arinhellu. Áttu þau mörg börn saman sem segir víða í Grýlukvæðum. Þau voru bæði mannætur hinar mestu, en þókti þó hnossgæti mest að borða allt ungviði sem skáldið kvað:

Grýla og Boli bæði hjón

börn er sagt þau finni

þau er hafa svæsinn són

til sorgar mömmu sinni.

Og:

Boli, boli bangar á dyr,

ber hann fram með stöngum;

bíta vill hann börnin þau

sem belja fram í göngum.

 

Ætíð þókti meira koma til Grýlu en Bola. Andaðist hann fjörgamall úr ellilasleika eftir það hann hafði lengi legið í kör.

Eftir dauða Bola giftist hún aftur og eignaðist gamlan mann er hét Leppalúði. Þau áttu saman tuttugu börn, en ekki fleiri, því hún stóð á fimmtugu þegar hún átti tvíburana Sighvat og Surtlu sem bæði dóu í vöggu.

Grýla lifði báða bændur sína og varð að amla fyrir þeim lengi karlægum, enda er sagt henni væri óleitt að betla.

(Þjóðsagnasafn Jóns Árnasonar)

LEPPALÚÐI karlinn hennar Grýlu er fádæma mikill letingi hann gerir allt til þess að forðast húsverkin og annað

Eignmaður Grýlu er Leppalúði og eru synir þeirra jólasveinarnir, ásamt fleirum, í ljóðinu Grýla kallar á börnin sín eru börn hennar talin; Leppur, Skreppur, Lápur, Skrápur, Langleggur, Skjóða, Völustakkur og Bóla, í þeirri útgáfu af ljóðinu sem kunnari er. Skreppur,  Leppur, Þröstur, Þrándur, Böðvar, Brynki, Bolli, Hnúta, Koppur, Kyppa, Strokkur, Strympa, Dallur, Dáni, Sleggja, Sláni, Djangi, Skotta. Sighvatur og Syrpa, voru talin börn Grýlu í annari gamalli þulu um börn hennar.

Grýla hefur ekki verið vinsæll gestur meðal íslenskra barna eins og auðvelt er að skilja ef lesinn er texti ljóðsins "Grýlukvæði" eftir Jóhannes úr Kötlum.   

Grýla og Leppalúði eru gamlar þjóðsagnapersónur en mikil þjóðtrú tengist jólunum á Íslandi. Grýla kom fram á sjónarsviðið á 13.öld þó hún tæki ekki upp á því að éta börn fyrr en á 17-18 öld. Hún var hrikaleg í útliti af einhverskonar tröllakyni. Hún birtist í kringum jólin og át óþekk börn með bestu lyst, þó er ekki er vitað hvað hún hafði sér til lífsviðurværis á öðrum árstímum. Grýla gat hins vegar ekkert gert við börnin ef voru þau góð og þæg. Reyndar eru ekki til (svo ég viti) sögur þar sem Grýla raunverulega náði einhverjum börnum, heldur voru þau þæg og góð (enda var Grýla öldum saman góð aðferð til að fá börnin til að haga sér vel) eða þeim tókst einhvernvegin að sleppa frá Grýlu.  Jólasveinarnir synir hennar komu til skjalanna á 17 öld og voru þá mjög vondir, algengustu nöfn þeirra nú til dags eru: Askasleikir, Bjúgnakrækir, Gáttaþefur, Giljagaur, Gluggagægir, Hurðaskellir, Kertasníkir, Ketkrókur, Pottasleikir, Skyrgámur, Stekkjastaur, Stúfur, Þvörusleikir. 

Sumar sagnir telja að Grýla hafi átt annan eiginmann á undan Leppalúða og hét sá Boli.

Jólakötturinn bjó hjá Grýlu og Leppalúða og hafði þann leiða vana að éta þá sem ekki fengu ný föt fyrir jólin. Hann er hinnsvegar yngstur þessa hóps enda kom hann ekki til skjalana fyrr en á 19 öld.

Jólakötturinn er fyrirbæri sem lítið annað er vitað um. Hann er á kreiki í kringum jólin og tekur alla þá sem ekki eiga nýja flík að fara í á aðfangadagskvöld. Sumar sögur segja reyndar að hann taki matinn þeirra sem ekki eiga nýja flík.

Þessi siður er enn við lýði þó engin trúi lengur á jólaköttinn, er vani að allir fái einhverja nýja flík fyrir jólin, þó ekki sé annað en sokkar eða nærföt.

Jólakötturinn á sér ættingja í nautslíki við Eystrasalt og annan af geitarkyni í Noregi.“

Flest íslensk börn kannast við Grýlu og syni hennar jólasveinana. Þau hafa spurnir af illsku hennar og einkennilegri matvendni og vita af henni á sveimi er skyggja tekur þar sem hún skimar og hlustar eftir keipóttum krökkum. Það er ekki laust við að þau furði sig á að jólasveinarnir, þessir glaðhlakkalegu hrekkjalómar sem slá um sig með gjöfum ofan í skó og undir tré séu synir svona ókindar.

Og víst er grunur þeirra réttur. Jafnskjótt og ein Grýlan er kveðin niður er önnur vakin upp af ótal foreldrum, öld eftir öld, við barn eftir barn. En hvaðan kom hún, hví er hún svona vinsæl eða öllu heldur lífseig, hvernig er hún í útliti og háttum?
 

Aldur og útlit

Mikil ættarkvörn er komin frá Grýlu. Þekktastir barna hennar eru jólasveinarnir þrettán, en auk þeirra átti hún nokkra tugi af öðrum börnum. Af jólasveinunum og Dúðadurti syni hennar eru til sérstakar sagnir en flest eru afkvæmin aukapersónur í kvæðum og sögum,eru talin upp þegar Grýla kallar á börnin er hún fer að sjóða. Bóndi hennar heitir Leppalúði en hún var í tygjum við tvo aðra á árum áður. Af Skröggi stjúpsyni Grýlu og Leppalúða föður hans eru til gömul kvæði.

Breytingar á iðju Grýlu gegnum aldirnar

Á allra síðustu árum hefur Grýla stundum birst sem fyrirmynd annarra kvenna, sterk kona og kvenskörungur sem hlynnir að smælingjum og rís gegn kúgurum. En Grýla hefur líka birst sem einmana öldruð kona, týnd í heimi sem ekki metur gömul gildi, heimi sem breytist svo hratt að þar er engin kjölfesta.

Í viðleitni okkar til að skilja og skilgreina heiminn leitum við skýringa á Grýlusögnum fyrri tíma. Við skulum skoða hvernig Grýla getur birst í ýmsum myndum og reyna að rýna í hvaða merkingu það getur haft.

Var Grýla tákn grimmra yfirvalda?

Endurspegla Grýla og hyski hennar grimm yfirvöld sem heimtuðu skatt af landslýð? Árni Björnsson getur þeirrar kenningar í bók sinni Saga daganna. Víst er að í sumum eldri Grýlukvæðum segir frá gráðugri afætu sem flakkar milli bæja og heimtar börn eða annað dýrmætt úr búunum. Ef til vill voru sum gömul Grýlukvæði beinlínis samin til að klæða í dulargervi, skopast að og kveða í kútinn veraldlega óvini. Grýlukvæði Eggerts Ólafssonar frá 18. öld er af þeim toga. Því skyldi ekki vera sams konar broddur og vísanir í öðrum gömlum kvæðum þó það fari fram hjá okkur núna?

Brot úr Grýluþulu séra Brynjólfs Halldórssonar (d.1737) :

Er Grýla náttúra og landslag?

Eru Grýlusögur brim sálfræðilegrar undiröldu sem ber með sér ótta við náttúruöflin, skammdegismyrkrið og ókunnan flökkulýð? Ásýnd Grýlu eins og henni er lýst í eldri kvæðum er meira í ætt við hrikalegt landslag og náttúruhamfarir en mennska menn. Er ekki Grýla með úlfgrátt hár og svartar brýr, með tennur eins og ofnbrunnið grjót, augu sem loga eins eldur og granir þar sem úr stendur helblá gufa líkari virkri eldstöð en konu?

Brot úr gömlu Grýlukvæði
 

Er Grýla er ranghverfan á móðurinni?

Er hrjúf og viðskotaill Grýla sem barnið hræðist tákn fyrir móðurina? Sér barnið móður sína í þessarri ófreskju? Í greininni Þjóðsagan og barnið eftir Ólínu Þorvarðardóttur skýrir hún hvernig nornir ævintýranna geta staðið fyrir verri hliðar móðurinnar, hliðar sem barnið skilur ekki og vill ekki tengja móður sinni svo sem þegar það þarf að taka út refsingu eða skammir. Það er ekki Grýla sem elur börnin upp, nei það gerir góða mamman og pabbinn, það hins vegar Grýla sem refsar fyrir óhljóð, óþekkt og vonda siði. Það er líka Grýla sem alltaf er sjóða og kalla á börnin sín og það er Grýla sem alltaf að skammast og getur aldrei leyft manni að leika sér í friði:

Gömul jólavísa

Er Grýla uppeldistæki?

Grýla og hyski hennar hafa alltaf verið handbendi uppalenda, einföld leið til að vara við hættum og hræða börn til réttrar breytni. Hræðsluáróður um Grýlu kom í staðinn fyrir fræðandi langlokur og rökleiðslur sem ekki var víst að barnið skildi nokkuð í hvort sem var. Í gömlu Grýlukvæði er sagt frá Klóalangi sem venur börn á siði og sóma. Þessi vættur með nafn sem minnir á klípitöng er sérstakt verkfæri, alltaf tiltækur þegar börnin hrína:

Góðar konur gjöra hann geyma, geðstóran hjá rúmum sín, á hverju býli á hann heima og hlustar til þá barnið hrín og með upsum sést hann sveima, svipþungur að ætlan mín.

Gamanmál og grá alvara

Svo virðist að Grýla hafi blíðgast og útlit hennar heflast á þeirri öld sem nú líður hjá. Synir hennar jólasveinarnir hafa næstum runnið saman við Santikláus, tekið upp háttu hans og eiga lítið eftir af upphaflegum einkennum nema nafn og hrekkvísi. En er allt sem sýnist?

Vissulega er útlit hennar ekki eins ferlegt og áður. Í máli og myndum hefur hún breyst úr óargadýri í gamla skorpna konu á fornum hversdagsbúningi. Á öldum áður flakkaði hún um sveitir og það voru poki og hungur sem sterkast lýstu verkum hennar og tilgangi. Nú birtist Grýla oftar í helli í óbyggðum og hrærir í potti. Grýlukvæði hafa alltaf verið gráglettin í huga þeirra fullorðnu sem ekki trúðu en börnin hafa líka sótt í hryllinginn ef marka má háttarlag nútímabarna. Grýlukvæði voru skemmtan og dægrastytting því oft fýsti eyrun illt að heyra eins og stendur í Grýluþulu séra Brynjólfs Halldórssonar frá 18. öld en hann skýrir svona tilurð þulunnar:

Langt er skammdegi
en skemmtan mjög lítil.
Það er nauðsynlegt
að nýta, hvað fást kann,
grunnsópað hef ég
gjörvallar hirslur
og fann þar síðast,
sem fylgir hér eftir.
 

Það er ekki nýtt að Grýlukvæði séu fyndin. Það hefur á öllum tímum verið herbragð að skopast að óvininum og gera lítið úr honum. Það er hins vegar nýtt að Grýluheimur hverfist í átakalaust jólasveinaland þar sem illskan á ekkert athvarf. Sú Grýla sem er óður til óttans er þar þögguð niður og heiminum lýst sem löndum eilífrar bernsku.

 

Grýlukvæði Jóhannesar úr Kötlum

Í elsta kvæðinu, Grýlukvæði Jóhannesar úr Kötlum frá 1932 býr Grýla í hömrum og raular sultarsöng. Hún er handstór og hölt, eltir börn uppi og stingur í poka. Grýla er stundum mögur og stundum feit. Þegar börnin fengu buxur og kjóla og voru góð um tíma þá veslaðist hún upp og dó. Það er freistandi að sjá í kvæði Jóhannesar afkomuhræðslu fyrri tíma, sjá hlutskipti öreiga að nýlokinni heimskreppu, sjá hvernig hættunni er bægt frá ef ekki skortir fæði og klæði og allir breyta rétt.

Brot úr Grýlukvæði Jóhannesar úr Kötlum:

Svo var það eitt sinn um einhver jól,
að börnin fengu buxur og kjól.

Og þau voru öll svo undurgóð,
að Grýla varð hrædd og hissa stóð.

Grýlukvæði Ómars Ragnarssonar

Mynd eftir Halldór Pétursson

Í næstelsta kvæðinu, Grýlukvæði Ómars Ragnarssonar býr Grýla stórbúskap í helli, hefur mikið umleikis og notar sleggju, járnkarl og steypuhrærivél við matargerð og étur með skóflu. Hár hennar er eins og ryðgað víradrasl. Þessi Grýla sveltur ekki, hún hefur tekið tæknina í sína þjónustu, hún eldar og umbreytir einu efni í annað og framleiðir vörur ofan í hyski sitt. Endurspeglar þessi Grýla óttablandna lotningu á framkvæmdum, stóriðju, virkjun fallvatna og beislun manna á náttúrunni? Má þekkja óvættinn á ryðguðu víradrasli?

Brot úr Grýlukvæði eftir Ómar Ragnarsson:

Já matseldin hjá Grýlu greyi
er geysimikið streð.
Hún hrærir deig, og stórri sleggju
slær hún buffið með.
Með járnkarli hún bryður bein
og brýtur þau í mél
og hrærir skyr í stórri og sterkri
steypuhrærivél.
Ó Grýla, ó Grýla, ó Grýla
í gamla hellinum.
 

Grýlukvæði Þórarins Eldjárns

Í yngsta kvæðinu, Grýlukvæði Þórarins Eldjárns frá 1992 fer Grýla aftur á stjá en núna ekki til að elta börn heldur í endurhæfingu og leit að lífsfyllingu og nýju hlutverki. Reyndar er hlutverk hennar að hluta til það sama, að aga börn og siða en nú þarf til þess prófgráðu. Þegar börnin eru farin að heiman fara Grýla og Leppalúði í nám, fyrst í öldungadeild og svo í háskólanám í uppeldis- og kennslufræði.

Brot úr Grýlukvæði Þórarins Eldjárns:

Er börnin uxu upp og burt
ellimóð þá sátu um kjurt
veslings Grýla og Leppalúði.
Á lífið hvorugt þeirra trúði.
 

Ofanritaðir kaflar birtust inn á Ísmennt.is í desember 1996

Grýlukvæði 

(Jóhannes úr Kötlum / Ingibjörg Þorbergs) 

Og þau voru öll
svo undurgóð,
að Grýla varð hrædd
og hissa stóð.

En við þetta lengi
lengi sat.
Í fjórtán daga
hún fékk ei mat.

Þá varð hún svo mikið
veslings hró,
að loksins í bólið
hún lagðist - og dó.

En Leppalúði
við bólið beið,
- og síðan fór hann
þá sömu leið.

Nú íslensku börnin
þess eins ég bið,
að þau láti ekki hjúin
 

Ó Grýla

(Ómar Ragnarsson)

Og hjá þeim Grýlu og Leppalúða
ei linnir kífinu,
þótt hann Grýlu elski alveg
út úr lífinu.
Hann eltir hana eins og flón,
þótt ekki sé hún fríð.
Í sæluvímu sama lagið
syngur alla tíð:
Ó Grýla, ó Grýla, ó Grýla,
ég elska bara þig.

Grýlukvæði

Á endanum hún tók til bragðs að róla endalaust
hærra og meira en nokkur annar má.
Og þegar hún var komin ofsa ofsa hraða á
þá sleppti hún taki og flaug um loftin blá.

• Myndir á síðunni koma td. frá:

• Grýlumynd úr jólablaði Æskunnar 1925

• Grýlumynd Tryggva Magnússonar í Jólin koma

• Grýlumynd Halldórs Péturssonar í Vísnabókinni

• Grýlumynd Sigrúnar Eldjárn í Heimskringla

• Grýlumynd Selmu Jónsdóttur á jólasveinakortum

• Grýlumynd Hlínar Gunnarsdóttur í Barnanna hátíð blíð