Orðið jól
kemur þegar fyrir í heiðnum sið og var þá notað um miðsvetrarblót,
sólhvarfahátíð. Síðar þegar kristni barst til Norðurlanda og fæðingar Krists var
minnst á svipuðum tíma færðist heitið á heiðnu hátíðinni yfir á þá kristnu.
Í færeysku er notað jól, í dönsku, norsku og sænsku jul. Í norsku
er jol upprunalegra, en jul er tekið að láni úr dönsku. Orðið
juhla 'hátíð' er fornt tökuorð í finnsku úr norrænu og sýnir háan aldur
orðsins.
Uppruni orðsins er umdeildur. Elstu germanskar leifar eru í fornensku og
gotnesku. Í fornensku eru til myndirnar ol í hvorugkyni og ola í
karlkyni, til dæmis rra ola 'fyrsti jólamánuðurinn', það er 'desember' og
fterra ola 'eftir jólamánuðinn', það er 'janúar'. Einnig er þar til
myndin ili sem notuð var um desember og janúar.
Í gotnesku, öðru forngermönsku máli, kemur fyrir á dagatali fruma jiuleis
notað um 'nóvember', það er 'fyrir jiuleis, fyrir desember'. Skylt þessum orðum
er íslenska orðið ýlir notað um annan mánuð vetrar sem að fornu
misseratali hófst 20.-26. nóvember.
Sumir vilja tengja þessar orðmyndir indóevrópskum stofni sem merkir 'hjól' og að
átt sé við árshringinn. Aðrir giska á tengsl við til dæmis fornindversku
ycati 'biður ákaft' og að upphafleg merking hafi þá verið 'bænamátið'. Hvort
tveggja er óvíst.
Um þetta má t.d. lesa hjá Ásgeiri Blöndal í Íslenskri orðsifjabók
(1989:433) og hjá Bjorvand og Lindeman í Våre arveord (2000:442-443).
Heimildir: Vísindavefurinn. |