Sá siður
að setja skóinn út í glugga er margra alda gamall og tengist
sögunni um heilagan Nikulás.
Á 3. og 4. öld eftir Krist var uppi maður að nafni Nikulás. Hann
er talinn fæddur árið 280 í borginni Patara í Lýkíu, þar sem nú
er Miðjarðarhafsströnd Tyrklands. Barn að aldri missti hann
foreldra sína og ólst því upp í klaustri. Hann varð prestur
aðeins 17 ára gamall, á að hafa ferðast um Palestínu og
Egyptaland, og orðið síðar erkibiskup í Myra í Litlu-Asíu (borg
sem nú heitir Kale eða Demre). Hann var fangelsaður á valdatíma
Díókletíanusar keisara en 20 árum síðar er hans getið á
kirkjuþinginu í Níkeu, eða árið 325.
Nikulás
var af ríku fólki kominn upphaflega en gaf allan sinn auð til
fátækra, sérstaklega barna, og eru margar sögur til um það.
Eftir að hann dó, sem var 6. desember, einhvern tíma á árunum
342-350, fóru menn að tengja ýmis kraftaverk við nafn hans. Upp
úr því var hann gerður að dýrlingi og varð einn sá allra
vinsælasti, jafnt í grísk-kaþólsku kirkjunni eða
rétttrúnaðarkirkjunni, sem og hinni rómversk-kaþólsku. Einungis
María Guðsmóðir þótti taka honum fram. Í kringum árið 450 er
þegar farið að byggja honum kirkjur, allt frá Miðausturlöndum
til Grænlands. Í Róm urðu þær flestar 45 og yfir 400 í Englandi.
Árið 527 er byrjað að yrkja um hann sálma.
Árið 1087 rændu ítalskir kaupmenn líkamsleifum hans í Myra og
fluttu þær til Barí á Suður-Ítalíu þar sem þeir reistu mikla
dómkirkju og vígðu hana 22. júní 1197. Þaðan barst dýrkun
Nikulásar svo út um alla Evrópu.
Nikulás var og er meðal annars verndardýrlingur barna og
sjómanna. Hann er einnig dýrlingur Rússlands og Grikklands, sem
og margra borga og staða. Í kringum árið 1100 er farið að tengja
hann jólahátíðinni.
Hér á landi átti Nikulás miklum vinsældum að fagna á kaþólskum
tíma, eins og annars staðar, það er fram til ársins 1551, og
voru margar kirkjur tileinkaðar honum, eða alls 33, auk þess sem
hann var meðdýrlingur í 12 öðrum. Alls áttu 48 kirkjur eina eða
fleiri myndir af honum.
Á messudegi Nikulásar fór að tíðkast meðal kaþólskra í
Þýskalandi, á Niðurlöndum og víðar, að gefa börnum gjafir.
Uppruna siðarins er að finna í helgisögn um að Nikulás hafi
einhverju sinni forðað þremur snauðum meyjum frá því að lenda í
vændi. Ákvað hann að gefa þeim heimanmund svo þær ættu
auðveldara með að ná sér í ektamaka, og varpaði þremur pokum með
gulli inn í hús þeirra (í sumum útgáfum voru þetta kúlur).
Heilagur Nikulás tengist börnum líka vegna þeirrar sagnar, að
hann hafi eitt sinn vakið þrjá unga drengi, sem höfðu verið
myrtir, til lífs aftur.
Vegna alls þessa tóku börn að hengja upp sokka við dyr eða
glugga og síðar arna (en strompar urðu ekki algengir í Evrópu
fyrr en upp úr 1500). Í Þýskalandi eru heimildir fyrir því á 15.
öld, að börn hafi útbúið lítil skip í þessum tilgangi og látið á
áberandi staði á heimilinu. Síðar var farið að notast við skó,
eða þá körfu og láta hana utandyra. Einhver var svo í
biskupsgervi dýrlingsins og útdeildi gjöfunum.
Á Englandi var börnum sagt, að Nikulás kæmi sjálfur inn um
gluggana með pakka sína, en það var ekki fyrr en á 19. öld að
hann fór að láta þá í sokka.
Ekki er ýkja langt síðan börn á Íslandi fóru að koma skóm fyrir
úti í glugga á aðventunni í von um eitthvert smáræði frá
einhverjum jólasveinanna. Vitað er um dæmi fyrir 1930, en þetta
mun ekki hafa orðið almennur siður þó fyrr en eftir miðja 20.
öld.
Við tilkomu evangelísks siðar á 16. öld breyttist þetta mynstur,
nema í Hollandi, enda var dýrlingadýrkun ekki stunduð innan
þeirra vébanda og ýmsir aðrir tóku þá við gjafahlutverkinu.
Jafnframt var 6. desember lagður af í þessu sambandi og allt
fært til jóladags eða gamlársdags.
Ekki hefur biskupinn órað fyrir því, að eðli hans og föt ættu
mörgum öldum síðar eftir að hafa jafn mikil áhrif og raunin
varð. Hann er fyrirmyndin að hinum alþjóðlega jólasveini en
siðir og helgisagnir um Nikulás bárust með hollenskum
innflytjendum (mótmælendatrúar) til Ameríku á 17. öld, þar sem
hann gekk undir heitinu Sinter Klaas. Í New York borg var honum
gefið nafnið Santa Claus seint á 18. öld og fóru í kjölfarið að
birtast myndir af honum í kápu sinni á jólakortum þar í landi og
ýmislegt fleira. Bandarísku rithöfundarnir Washington Irving
(1783-1859) og John Pintard (1759-1844), guðfræðingurinn og
ljóðskáldið Clement Clarke Moore (1779-1863) og listamennirnir
Thomas Nast (1840-1902), Joseph Leyendecker (1874-1951) og
Norman Rockwell (1894-1978) tengjast þeirri sögu órjúfanlegum
böndum.
Coca Cola fyrirtækið tók síðan Nikulás og gerði að sínum
í auglýsingaherferð sem hófst árið 1931, klæddi hann í
skærrauðan jakka, verulega styttri en purpurakápuna, og í rauðar
buxur. Í stað mítursins, embættishöfuðfats biskupsins, kom rauð
húfa. Allt fékk þetta svo hvítan loðkant. Teiknarinn sem
fullkomnaði verkið, bjó til þann jólasvein sem einkum er við
lýði í dag á alheimsvísu, var Haddon Sundblom (1899-1976).
En rætur þessarar einhverrar kunnustu birtingar- og táknmyndar
aðventu og jóla liggja sumsé í jarðvegi kristindómsins, eins og
svo margt annað. Þess má að lokum geta að árið 1972 var eitthvað
af helgum dómi Nikulásar flutt úr Barí á Ítalíu í
Réttrúnaðarkirkjuna í New York. Og sannarlega er við hæfi, að
upphafið snerti þannig nútímann. Það gerir tengslin líka ennþá
sýnilegri.
Að
gefa í skóinn á íslandi. |
Siðurinn (að gefa í skóinn innsk.) varð hinsvegar mjög
hamslaus á Íslandi fyrst eftir 1950. Sumir byrjuðu strax í
upphafi jólaföstu eða 1. desember, og stundum komu stórar
fjárfúlgur í skóinn. Olli slíkt bæði metingi og sárindum
þegar börn báru sig saman í skóla, og leiðindum fyrir alla
uppalendur. Ekki var gert neitt skipulagt átak til að hamla
gegn þessum ófögnuði. Fóstrur og ömmur leituðu þó ráða hjá
þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins, og af hennar hálfu var
fjallað um málið í Ríkisútvarpinu. Árangurinn varð sá að upp
úr 1970 tókst smám saman að innræta þá eðlilegu meginreglu
að ekkert kæmi í skóinn fyrr en fyrsti jólasveinninn kemur
til byggða 13 eða 9 nóttum fyrir jól, og ekki væri annað en
smáræði í skónum.
|
|