Hér er gengið út frá því að átt sé við hvenær Homo, ættkvísl manna, hafi komið fram.

Í svari við spurningunni: Hvar í heiminum er talið að mannkynið sé upprunnið? eftir Haraldur Ólafsson kemur meðal annars fram að talið sé að fyrir fimm til sex milljónum ára hafi verið komin fram í Afríku tegund sem þróaðist til nútímamannsins. Okkur mundi þó sjálfsagt ekki finnast við eiga mikið sameiginlegt með þessum fyrstu mannlíku verum.

Elsta tegundin af ættkvísinni Homo er Homo habilis eða hinn handlagni maður. Tegund þessi lifði í austurhluta Afríku fyrir 2.5 – 1,8 milljónum ára. Margt í líkamsgerð þessara frummanna var þó ólíkt nútímamanninum, þeir voru til dæmis töluvert minni, handleggjalangir og heilarými þeirra einungis um helmingur þess sem gerist hjá mönnum í dag. Talið er að þeir hafi búið til og notað frumstæð verkfæri.

Af öðrum frummönnum má nefna Homo erectus eða hinn upprétta mann. Hann var kominn fram í Afríku fyrir allt að 2 milljónum ára og breiddist þaðan út til Evrópu og Asíu. Hinn upprétti maður líktist nútíma manninum aðeins meira en handlagni maðurinn, var hærri en fyrri mannverur og með stærri heila. Hann notaði þróaðri verkfæri en forverar hans. Hinn upprétti maður var enn á ferli fyrir um 200.000 árum og jafnvel enn síðar.

Nær okkur í tíma er Homo neanderthalensis eða neanderdalsmaðurinn sem var uppi á árabilinu frá því fyrir um það bil 120.000 árum og þar til fyrir um 28.000 til 30.000 árum. Mest af leifum neanderdalsmannsins hafa fundist í Evrópu en einnig í Asíu. Hann var náskyldur nútímamanninum sem teljumst til, en þó sýna nýjustu rannsóknir að allnokkur munur er á erfðaefni neanderdalsmanns og nútímamanns eins og Haraldur Ólafsson kemur inn á í svari við spurningunni: Hvaða dýr veiddi Neanderdalsmaðurinn?

Ekki fræðimenn á eitt sáttir um það hvenær nútímamaðurinn, Homo sapiens sapiens, kom fyrst fram (ekki frekar en uppruni og þróun fyrri tegunda af mannættkvíslinni eru óumdeildar) en ein kenningin er sú að hann þróaðist í Afríku fyrir um 200 þúsund árum. Fyrir rúmum 100 þúsund árum hóf hann svo útrás sem náði til flestra meginlandanna fyrir um 40 til 50 þúsund árum. Síðast náði hann þó til Ameríku en þangað kom nútímamaðurinn fyrst fyrir um það bil 20 þúsund árum. Um þetta er fjallað í svari Kristjáns Mímissonar við spurningunni: Hverjir voru krómagnon-menn?

Sú tegund manna sem kallast venjulega Homo neanderthalensis var uppi á árabilinu frá því fyrir um það bil 120.000 árum og þar til fyrir um 28.000 til 30.000 árum. Fræðiheitið er reyndar H. sapiens neanderthalensis, en þar eð ekki er auðvelt að greina milli undirtegunda manna þá er oft talað um Archaic Homo sapiens. Neanderdalsmaður (svo heitið sé íslenskað) var vissulega náskyldur nútímamanninum, H. sapiens sapiens, sem við teljumst til, en þó sýna nýjustu rannsóknir að allnokkur munur er á erfðaefni neanderdalsmanns og nútímamanns. Þó er ekki víst að sá munur hafi verið svo mikill að þeir hafi ekki getað átt saman frjó afkvæmi.

Þegar búið er að ákvarða á hvaða tímaskeiði neanderdalsmaðurinn var uppi þá er næst að átta sig á hvar hann hafðist við. Langflestar minjar um hann eru frá Evrópu, einkum þá Frakklandi suðvestanverðu, en leifar hans hafa fundist víðar í álfunni, allt frá Vestur-Evrópu austur um þau svæði sem heyrðu til hinnar gömlu Júgóslavíu. Ennfremur hafa merkilegar minjar hans fundist í Ísrael og í Shanindar í Zagrosfjöllum í Íran.

Neanderdalsmaður hefur sem sagt verið uppi á kuldaskeiði og lifnaðarhættir hans hafa tekið mið af þeirri staðreynd. Vissulega hefur hann ekki verið í sífelldum kulda við jökulbreiður, heldur hefur loftslag verið breytilegt því að á austursvæðinu hefur hitastig verið allmiklu hærra en í Evrópu á sama tíma. En mataræði neanderdalsmannsins hefur auðvitað verið háð þeim veiðidýrum sem höfðust við á sömu slóðum og hann. Það er því sjálfgefið að bein hreindýra eru mjög algeng í bústöðum hans, sömuleiðis hrossbein og bein úr nautpeningi. Einnig bein loðfíla, bjarna og nashyrninga. Hreindýr og önnur hjartardýr hafa verið mikilvægustu veiðidýrin. Finnast sums staðar merki þess að kjötbirgðir hafi verið geymdar í steindysjum. Sú geymsluaðferð þekkist meðal veiðimanna og hirðingja í Noður-Evrópu og Asíu norðanverðri.

En fleira er matur en feitt kjöt. neanderdalsmaðurinn hefur einnig aflað sér fæðu úr jurtaríkinu. Leifar ávaxta, hneta og rótarávaxta finnast í híbýlum hans, og líklegt er að hann hafi ekki fúlsað við smádýrum sem á vegi hans urðu frekar en aðrir veiðimenn og safnarar.

H. neanderthalensis er merkileg tegund sem lifði á svipuðum slóðum og nútímamaðurinn um langan aldur, en svo hverfur hann úr sögunni fyrir nær þrjátíu þúsund árum. Hvað olli hvarfi hans? Það veit enginn en kenningarnar eru margar, og heillandi að kanna hvað veldur því að einn hópur manna heldur velli og annar hverfur án þess að neitt liggi í augum uppi um ástæðurnar. Neanderdalsmaðurinn var góður veiðimaður og þó að tæki hans hafi ekki verið ýkja fullkominn eru þau samt vellöguð til sinna nota, sterkleg og hentug. Þessi merkilegi maður hefur líklega verið einna fyrstur til að velta fyrir sér gátum lífs og dauða, en það er önnur saga.

Neanderdalsmenn voru uppi frá því fyrir um 130.000 árum og þar til fyrir rétt innan við 30.000 árum. Þeir voru því uppi á ísaldarskeiði í um það bil hundrað þúsund ár. Þeir hafa nokkra sérstöðu meðal yngri tegunda homo og er deilt um hvort þeir hafi verið hlekkur í þróunarkeðju hans í þeim skilningi að tegundin hafi þróast í nútímamanninn, það er að segja okkur sem nú erum uppi. Nýlegar rannsóknir á erfðamengi hans sem tekist hefur að vinna úr beinum benda til þess að neanderthalensis hafi verið sérstök undirtegund sem ekki þróaðist frekar. Þó er ekki loku fyrir það skotið að einhver blöndun hans við nútímamanninn hafi átt sér stað.

Auk margs sem er harla forvitnilegt um neanderdalsmanninn er að hann verður, að því er best er vitað, fyrstur manna til þess að búa um lík hinna látnu. Neanderdalsmenn bjuggu gjarnan í hellum, eða réttara sagt: Þar hafa fundist margar minjar um búsetu þeirra. Víða hafa fundist merki þess að þeir grófu hina dauðu í hellisgólfinu. Á nokkrum stöðum í Frakklandi hafa fundist grafir neanderdalsmanna í hellisgólfum.

Í Krapina í Króatíu hefur fundist heill grafreitur þar sem greinilega hefur verið búið um líkin og þau lögð í sérstakar stellingar. Þessar grafir eru 70.000 ára gamlar. Á Karmelfjalli í Ísrael hefur fundist 60.000 ára gröf neanderdalsmanns þar sem varðveist hafa mjaðmarbein en höfuð og fótleggi vantar. Virðist sem þarna hafi verið um að ræða sið sem sums staðar hefur tíðkast til skamms tíma. Er þá líkið hlutað sundur, hold skafið af beinum og höfuð þá ekki grafið með öðrum beinum, heldur varðveitt eða grafið á öðrum stað. Gæti þetta bent til þess að um þetta leyti hafi neanderdalsmaðurinn verið farinn að óttast hina dauðu, viljað sýna þeim sérstaka virðingu eða jafnvel notað bein þeirra í einhverjum tilgangi, til dæmis töfra. Algengt var víða um heim að losa höfuð frá bol til að koma þannig í veg fyrir að hinn látni gengi aftur.

Í Shanindarhelli í Kúrdistan í norðurhéruðum Íraks hafa fundist grafir níu neanderdalsmanna. Hefur verið búið um fjögur líkanna. Þar eru einnig blómafræ yfir líkamsleifum og er engu líkara en að blóm hafi verið lögð í gröfina. Gæti það bent til þess að þeir sem þar voru að verki hafi trúað á framhaldslíf, og einnig að þeir hafi syrgt hinn látna og viljað gera útför hans virðulega.

Hvernig sem því er varið þá er augljóst að neanderdalsmenn litu öðrum augum á dauðann en þær tegundir manna sem á undan voru komnar, og að þessu leyti virðist sem þeir séu andlega skyldir nútímamönnum þótt ekki sé víst að hinn líkamlegi eða líffræðilegi skyldleiki sé mikill.

Vísindamenn vita því miður lítið um uppruna tungumálsins. Nú er talið að tungumál hafi orðið til fyrir um 30.000 árum en elstu heimildir um einhvers konar ritmál eru aðeins 10.000 ára gamlar. Þarna á milli eru þessu vegna 20.000 ár sem vísindamenn þurfa að geta sér til um, meðal annars með því að skoða líkamsleifar eins og höfuðkúpur.

Flestir vísindamenn telja að frummenn hafi notað bendingar og líkamshreyfingar til að hafa samskipti við aðra sinnar tegundar. Hegðun simpansa bendir meðal annars til þess.

Líklegt er að neanderdalsmaðurinn hafi getað gefið frá sér hljóð sem voru grunnur að einföldu tungumáli. Þó er víst að hljóðin sem frá honum komu voru einfaldari en þau sem þarf til að mynda tungumál eins og við þekkjum þau.

Þetta efni er fengið af vísindavefnum

Send inn af Vigdísi H.

 Deila á Twitter