Líkama sinn studdi hann við húsveggi, sálina við myrkrið. Og bar
hægt fram götuna. Hvað var hann annars að vilja í þessari borg,
þessari malbikuðu auðn steingrárra húsa? Hann, sem átti kyn sitt að
rekja til grænna dala iðandi lífs. Hafði ekki bæjarlækurinn í senn
verið athvarf hans og leikfélagi í uppvextinum? Undarlegt að faðir
hans skyldi hafa látið undan naggi prestsins og sent hann,
einkasoninn, til mennta í borginni. Varla stóð honum á sama um, hvað
um jörðina yrði? Eða hélt hann ef til vill að drengurinn snéri aftur
heim? Nei, menntaðir menn moka ekki flór, eins þótt þeir hafi ornað
sér við ylinn af honum í bernsku. Það hlaut honum að hafa verið
ljóst.
brúsapallinn forðum tíð. Síðan var liðið hátt í hálfa öld. Og enn
var hún ómáluð, myndin af dalnum. Þó áttu allar hans myndir í raun
rætur sínar heima í dalnum, eins þótt form þeirra benti til annars.
En litirnir, þeir voru þaðan. Þá bláu hafði hann haft með sér úr
bæjarlæknum, fjöllunum og sjálfum himninum,- himni dalsins! Meira að
segja hvíti liturinn var kynjaður úr snjónum heima. Snjórinn í
borginni var ekki hvítur, heldur grár eins og allt annað þar. Og
þannig áfram. Þeir dönsuðu á striganum, allir þessir litir að
heiman, eins þótt gagnrýnendur og aðrir sunnanmenn sæju ekkert annað
en einhverja isma í verkum hans, þá sjaldan þeir gáfu þeim gaum. En
það var ástæðulaust að leiðrétta þetta. Best að halda því leyndu,
sem ekki lá á lausu.
Til hvers að láta þá fara í taugarnar á sér, þessa ungu menn á
knæpunni? Sjálfgefið að þeir þættust eiga heiminn. Er hann ekki
alltaf eign æskunnar? Þannig hafði það verið á hans æskuárum.
Heimurinn er ungur þeim, sem enn eru ungir. Og þeirra eign! Samt
þótti honum, sem þessir ungu menn hefðu átt að ávarpa hann með
nafni, þegar þeir brúkuðu kjaft við hann, í stað þess að láta sem
þeir vissu ekki hver hann væri. Þeir voru nú einu sinni nemar í hans
eigin listgrein.
Hann nam staðar við götuhorn og skimaði eftir bílum. Honum var í
nöp við bíla, einkum þegar hann vafraði drukkinn heim á leið eftir
þaulsetur á knæpum. Loks lét hann sig þó hafa það að ganga yfir
götuna. Og þær urðu eitthvað fleiri göturnar, sem hann þurfti að
skjögra yfir á heimleiðinni. Og staðnæmdist lengi við þær allar.
„Ekki nema eitt líf í mínum fórum", hugsaði hann.
„Ástæðulaust að fórna því á altari hraðans".
„Líf"?
Hann tuldraði þetta orð fyrir munni sér aftur og aftur, líkast
því, sem hann væri að velta fyrir sér merkingu þess. Enda var hún
honum löngu glötuð. Hans raunverulega líf hafði runnið út í sandinn
einhvers staðar í bláma fortíðarinnar. Eftir var aðeins það líf, sem
fólst í myndum hans. Líf á striga, sjálfstæð tilvera kvikra
litbrigða í geómetrísku formi. Allir þessir skýrt afmörkuðu fletir,
þeir urðu að duga honum til áframhaldandi lífs, fyrst hann var
sjálfum sér dauður. Aðeins myndirnar gátu tryggt honum líf meðal
fólks. Þær voru boðberar hans í mannheimum.
Langt var orðið síðan hann hafði skreiðst úr húsi annarra erinda
en þeirra, að kaupa sér í svanginn og svo auðvitað til að komast á
öldurhús. Og þótt hann drykki stíft heima og þá oftast einn, þá fór
hann aldrei í Ríkið. Gamall sveitungi hans, leigubílstjóri, sá honum
fyrir nauðþurftum þaðan.
En svo gerðist undrið. Kvöld nokkurt hringdi síminn. Gamli
maðurinn lyfti tólinu hikandi. Honum var það nokkurt undrunarefni að
heyra rödd ungs manns kynna sig. Og sagðist vera listfræðingur,
nýkominn heim frá námi og var í þann veginn að opna gallerí. Hann
kom sér vafningalaust að efninu og bað um sýningu. Vígslusýningu
gallerísins!
Vitanlega gladdi þetta gamla manninn. En hann lét ekki á því
bera,-lét ganga á eftir sér eins og meistara sæmir. En það kom ekki
að sök; listfræðingurinn ungi kunni leikinn. Hann sagðist hafa séð
síðustu sýningu gamla málarans, átta árum áður og orðið djúpt
snortinn. Já, það var einmitt þannig, sem hann orðaði það,- djúpt
snortinn! Þetta dugði. Sá gamli bauð honum heim „til skrafs og
ráðagerða". Þó ekki fyrr en að nokkrum dögum liðnum. Það féll að
leikreglum.
Strákarnir á knæpunni? Nei, hann þekkti þá ekki. Heyrði bara að
þeir voru að ræða myndlist. Settist hjá þeim, ef til vill óboðinn og
bauð þeim öl, meira öl. Og þeir voru ekkert að fúlsa við því. En
þegar hann fór að ausa úr brunni visku sinnar, töldu þeir sinn
viskubrunn dýpri og vildu ekkert með hann hafa. Og þóttust ekki vita
hver hann var. Heyr á endemi!
Götuljósin vörpuðu á hann annarlegri birtu. Hann dró
sígarettupakka upp úr jakkavasanum og fékk sér eina. Honum lánaðist
að kveikja í henni þegar í þriðju tilraun, enda veður stillt. Að því
búnu mjakaði hann sér heim á leið. Nei, það var ekki vitglóra í því,
að vera að munnhöggvast við kjaftfora stráka, eins þótt þeir þættust
menn með mönnum og ættu jafnvel eftir að verða það. Til hvers að
eiga sér hýði, ef ekki til að skríða inn í það á slíkum stundum?
Listfræðingurinn kom á tilsettum tíma. Það var kvöld. Gamli
listmálarinn var vel birgur, bæði af öli og víni. Hann leiddi unga
manninn í sjálfan helgidóminn,- vinnustofuna. Og sýndi honum myndir,
sem málaðar voru eftir síðustu sýningu. Þær voru ekki ýkja margar
miðað við fyrri afköst. Í flestum þeirra gáfu bláu litirnir tóninn.
Og sagðist vera að fást við algeiminn. Listfræðingurinn kinkaði
kolli. Ef til vill sá hann ekki helbláa örvæntinguna, sem málverkin
lýstu. Eða var það kannski einmitt hún, sem hann sóttist eftir að
negla á veggi gallerísins? Átti þetta að verða einskonar
krossfesting á striga? Hvað sem því leið hrósaði hann myndunum
hástemdum orðum.
Hrósið lét ljúft í eyrum gamla málarans, enda átti hann ekki því
að venjast að verk hans væru hlaðin lofi málsmetandi manna. Oflof?
Lof er ljúft! Gamla manninum fannst, sem sér hefði loks tekist að
brjótast út úr búri. Búri þagnar og afskiptaleysis. Lof er ljúft,
eins þótt það sé lygi!
Listfræðingurinn valdi tuttugu myndir á sýninguna. Hann gaf
listmálaranum viku frest til að gera athugasemdir við valið. Þeim
var báðum ljóst, hversu fullkomlega þarflaus þessi tillitssemi var.
En hún féll að settum reglum. Listamaðurinn gerði aðeins
smávægilegar athugasemdir við val listfræðingsins. Tók út þrjár
myndir og setti í þeirra stað jafn margar keimlíkar þeim, sem hann
lét víkja.
Það var mikið um að vera þegar sýningin opnaði. Listfræðingurinn
hafði boðið helstu menningarvitum og listaspírum borgarinnar á
staðinn, að ógleymdum blaðamönnum. Gamli maðurinn fyrirleit flest af
þessu fólki, þó með sérstökum hætti. Hann reyndi að telja sjálfum
sér trú um, að hann vonaðist til þess, að sú afstaða væri gagnkvæm.
En í hjarta sínu þráði hann viðurkenningu þess og upphefð af þess
hálfu umfram allt annað. En einhvern veginn höfðu hlutirnir æxlast
þannig, að þeir úr „elítunni", sem ekki sýndu honum beinan
fjandskap, leiddu jafnt persónu hans sem list hjá sér, eins og hann
væri hver annar pestargemsi, sem vissara væri að halda sig fjarri,
án þess að þörf væri á nákvæmri sjúkdómsgreiningu.
Auðvitað hefði þetta fólk ekki látið sjá sig á sýningunni nema
vegna þess, að hún var nú einu sinni opnunarsýning nýs gallerís. Já,
og galleríið var auk þess í eigu sonar þingmanns, sem ekki þótti
útilokað að tæki sæti menntamálaráðherra eftir næstu kosningar. Af
því leiddi að þau voru mörg, kurteisisorðin, sem struku eyru
listamannsins við þetta tækifæri. Og axarbrosin flugu um salinn með
leifturhraða, líkt og væri þeim brugðið á loft af styrkum
böðulshöndum.
Hann var farinn að rigna. Ekki mikið en nóg til þess að gamli
maðurinn flýtti för sinni, svo sem óstyrkir fætur framast leyfðu. Þó
var það í sjálfu sér ekki regnið, sem hann forðaði sér undan, heldur
gömul minning. Einmitt þannig hafði rignt þegar hann beið rútunnar
við brúsapallinn forðum tíð, ungur maður á leið suður til náms. Burt
frá átthögunum og skildi æsku sína eftir í faðmi dalsins. Skyldi hún
ekki enn standa þarna við brúsapallinn og bíða mín? hugsaði hann.
Þegar heim kom settist hann í sófann og fékk sér rauðvín. Nokkur
dagblöð lágu á sófaborðinu. Yfirleitt leiddi hann slíkt lestrarefni
hjá sér. En í þessum blöðum var gagnrýni um sýningu hans. Því hafði
hann orðið sér úti um þau. Reyndar kunni hann því betur, að kaupa
þau fjarri heimili sínu. Hann hafði smeygt sér inn í litla
sælgætisverslun, þar sem hann var viss um að enginn þekkti hann og
stungið blöðunum undir frakkann um leið og hann tók við þeim.
Höfgi vínsins seig stöðugt þyngra á hann. Hann horfði á blöðin;
handfjatlaði þau. Lagði þau síðan á gólfið við hlið sófans. Þar voru
þau best geymd. Þeir máttu skrifa það um verk hans, sem geð þeirra
bauð. Ef til vill læsi hann það síðar. Og hellti enn í glasið.
Fyllti það þessum rauðljúfa vökva, sem hjálpaði honum að gleyma.
Hjálpaði honum að rækta einsemdina. Alla þessa einsemd, sem hafði
gert honum kleift að skapa sinn eigin heim.
Stofan sveipaðist bláum litum, grænum, brúnum; ummyndaðist. Hann
fann ferskan blæ dalsins leika um sig, líkt og forðum, fyrir svo
óralöngu og þó sem í sjónhending.
