• Nafnið þarf að geta tekið íslenskri eignarfallsendingu eða hafa unnið sér hefð í íslensku máli.
• Það má ekki brjóta í bága við íslenskt málkerfi.
• Það skal ritað í samræmi við íslenskar ritvenjur nema hefð sé fyrir öðrum rithætti þess.
• Það má ekki vera þannig að það geti orðið þeim sem ber það til ama.
• Stúlku má aðeins gefa kvenmannsnafn og dreng aðeins karlmannsnafn.

• Atena
• Eneka
• Ingimaría
• Mundheiður
• Tryggvína
• Þúfa

• Brynsteinn
• Fjólmundur
• Mekkinó
• Októ
• Tístran
• Öndólfur

• Heiðaringi
• Kosmo
• Vídó
• Naomi

og millinöfnin:

• Finngálkn
• Zeppelin

• Er hættulegt að anda að sér lofti frá reykingamanni?
• Eru óbeinar reykingar jafn hættulegar og beinar reykingar?
• Hvað getur gerst ef foreldrar reykja með börnin fyrir framan sig? Getur það spillt heilsu barnanna og hver er hættan?
• Er jafn hættulegt að vera á skemmtistöðum og anda ofan í sig tóbaksreyk og reykja?
• Er búið að sanna að óbeinar reykingar valdi lungnakrabbameini?
• Hvaða sjúkdómar geta fylgt óbeinum reykingum?
• Börn sem eiga foreldra sem reykja heima hjá sér anda náttúrulega óvart að sér reyknum. Er það hættulegt fyrir þau eða bara fyrir aðilann sem reykir?
• Hver eru áhrif reykinga á barn þegar það er enn í maganum og móðir þess reykir?

• Fá allir krakkar hlaupabólu?
• Hvernig er hægt að koma í veg fyrir of mikinn kláða þegar fólk fær hlaupabólu?

Á Íslandi fara foreldrar eða forsjáraðilar með forsjá barns þar til það hefur náð 18 ára aldri, sbr. ákvæði 28. gr. nýrra barnalaga. Í þessari lagagrein er jafnframt mælt svo fyrir, að foreldrum beri að hafa samráð við barn sitt áður en málefnum þess er ráðið til lykta eftir því sem aldur og þroski barnsins gefur tilefni til. Skal afstaða barns fá aukið vægi eftir því sem barnið eldist og þroskast. Í lögunum er hins vegar ekki kveðið á um rétt barna til friðhelgi einkalífs.

Til umboðsmanns barna hefur talsvert verið leitað eftir svörum við spurningunni, hver sé réttur barna til friðhelgi einkalífs? Börn hafa spurt um rétt sinn og einnig hafa opinberir starfsmenn, svo sem hjúkrunarfólk og kennarar, spurt um rétt sinn til trúnaðar við börn án vitundar foreldra og hve langt þeir geti gengið í þeim efnum.

Með skírskotun til þessa þótti umboðsmanni ástæða til að spyrja: Hver er réttur barns til friðhelgi einkalífs, að lögum, þ.m.t. réttur þess til trúnaðarsamskipta við opinbera starsmenn? Í þessu sambandi hafði umboðsmaður í huga ákvæði 1. mgr. 71. gr. stjórnarskrár lýðveldisins þar sem segir: Allir skulu njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu og svohljóðandi ákvæði í 16. gr. Barnasáttmálans: Eigi má láta barn sæta gerræðislegum eða ólögmætum afskiptum af einkalífi þess, fjölskyldu, heimili eða bréfum, né ólögmætri árás á sæmd þess eða mannorð. - Barn á rétt á vernd laganna fyrir slíkum afskiptum og árásum.

Í framhaldinu ákvað umboðsmaður barna, Þórhildur Líndal, að fá Ragnheiði Thorlacius lögfræðing til að gera athugun á því, hvort réttur barns til friðhelgi einkalífs, innan fjölskyldu sem utan, og réttur barns til trúnaðar af hálfu starfsmanna ríkis og sveitarfélaga sé nægilega tryggður í íslenskri löggjöf. Ennfremur óskaði hún eftir tillögum til úrbóta ef ástæða væri til.

en ekki allir vita að þessi sjúkdómur getur líka komið fram hjá börnum. Barnamígreni lýsir sér þó oft á annan hátt en hjá fullorðnum og því er ekki alltaf auðvelt að átta sig á að um mígreni geti verið að ræða. Mígreni er talið stafa af því að æðar í höfðinu víkka skyndilega út og valda þannig miklum höfuðverk og öðrum einkennum. Hjá unglingum og fullorðnum kemur mígreni aðallega fram í öðrum helmingi höfuðsins og lýsir sér oftast sem sterkur og púlserandi höfuðverkur. Yfirleitt fylgir ljósfælni og ógleði. Sumir upplifa s.k. áru áður rétt áður en þeir fá mígrenikast, en hún getur verið þannig að þeir sjá ljósneista, fá svimatilfinningu, upplifa doða eða sting í útlim eða andliti o.fl.

Eftir þessa athöfn í þinghúsinu var tekið til við hátíðahöldin á Austurvelli þar sem söngflokkur kvenna söng kvæði sem Guðmundur Magnússon orti í tilefni dagsins, lesið var upp skeyti til Kristjáns konungs X og drottningar frá kvennafundinum og ávarpið til Alþingis. Síðan fluttu þær Bríet Bjarnhéðinsdóttir og Ingibjörg H. Bjarnason ræður en á milli var sungið kvæði eftir frk. Maríu Jóhannsdóttur. Að lokum var sungin Eldgamla Ísafold. Um kvöldið var svo hátíðarsamkoma í Iðnó og var öllum heimilt að koma sem það vildu og veitt kaffi, te, mjólk og gosdrykkir.

Bækur um viðbrögð og þarfir barna

Ástæðan fyrir stofnun félagsins var sú að til er hópur barna með svo sjaldgæfa sjúkdóma að þau eiga í raun ekki heima í neinum öðrum starfandi félagasamtökum.  Sum þessara barna eyða  stórum hluta ævi sinnar innan sjúkrastofnana.  Í þessu félagi fundu foreldrarnir sameiginlegan vettvang til að berjast fyrir bættum hag barna sinna.

Markmið félagsins er að styðja við bakið á fjölskyldum þessara barna og gæta hagsmuna þeirra innan sem utan sjúkrahúsa og fræða almenning um sjaldgæfa sjúkdóma.

Þeir sjúkdómar, sem börnin í félaginu þjást af, eru allir langvinnir og hafa varanleg áhrif á börnin og fjölskyldur þeirra.  Þar sem um sjaldgæfa sjúkdóma er að ræða hafa margir þeirra lítið verið rannsakaðir og í fæstum tilfellum er til eignleg meðferð við þeim.  Allir eru sjúkdómarnir alvarlegir og hafa mikil áhrif á lífslíkur og lífsgæði barnanna.  Í verstu tilfellunum er það vitað með vissu að börnin koma ekki til með að lifa fram á fullorðinsár. 

Sjúkdómarnir eru allir það sjaldgæfir að aðeins örfá tilfelli af hverjum þeirra eru til hér á landi.  Sumir sjúkdómarnir eru það sjaldgæfir að aðeins örfá tilfelli eru til í heiminum.  Nokkur börn í félaginu eru með enn sjaldgæfari sjúkdóma og hafa ekki fengið neina staðfesta sjúkdómsgreiningu þrátt fyrir ítarlega leit.

Allt starf sem unnið er á vegum Einstakra barna er unnið í sjálfboðavinnu.  Til að standa straum af þeim kostnaði, sem fylgir daglegum rekstri o.fl. notast það fé, sem fjáraflanir, félagsgjöld og aðrar penginagjafir skila til félagsins.  Eina fjáröflunin sem félagið stendur fyrir er sala jólakorta og minningarkorta.

Flestir foreldrar í félaginu eru meðlimir í erlendum stuðningsfélögum og hafa í gegnum þau komist í sambandi við foreldra barna, sem þjást af sama sjúkdómi.  Þar sem þetta eru oft einu börnin með tiltekinn sjúkdóm hérlendis eru slík sambönd ómetanleg fyrir fjölskyldurnar og geta jafnvel haft áhrif á líðan og meðferð veiku barnanna þar sem gjarnan er skipst á upplýsingum um lyf, aðgerðir, þjálfun og hjálpartæki svo eitthvað sé nefnt. Það er staðreynd að ekkert er eins gott fyrir foreldra barna með langvinna sjúkdóma en stuðningur annarra foreldra sem staðið hafa í sömu sporum.  Fyrir flest alla félagsmenn okkar er slíkan stuðning einungis að finna erlendis.  Auk þess hefur það sýnt sig að þrátt fyrir að íslensku sérfræðingarnir séu gífurlega góðir hafa þeir litlar upplýsingar sjaldgæfa sjúkdóma og yfirleitt verða foreldrarnir sérfræðingarnir í sjúkdóm barnins með því að afla sér upplýsinga frá erlendum aðilum.

Eldsneyti sem við vinnum úr jörðinni, eins og olía, gas og kol, er nefnt 'jarðefnaeldsneyti'. Þegar við brennum þetta eldsneyti til að framleiða orku, myndast lofttegundir eins og kolefnis-díoxíð (CO2).

Vindur, sólarljós og vatnsorka er nefnt 'endurnýtanleg orka' en hún mengar ekki loftið.

Akstur og flug veldur mikilli loftmengun. Næstum helmingur sótagna í andrúmsloftinu kemur frá farartækjum. Í borgum er það oft aðalástæða loftmengunar.

Margar tegundir loftmengunar geta valdið ofnæmi og öndunarerfiðleikum. Það er alltaf ofurlítið af efnum í loftinu, sem ekki ættu að vera þar, en yfirleitt eru þau skaðlaus. Mengun á sér stað þegar svo mikið er að einhverju aukaefni í loftinu að það getur skaðað fólk.

Loftmengun getur valdið því að börn verði oftar veik en ella og fá astma og ofnæmi, og útfjólublá geislun getur verið varhugaverð vegna hættu á sólbruna og húðkrabbameini.

Allt sem við fleygjum felur í sér sóun á auðlindum náttúrunnar og á orkunni sem fór í að framleiða það. Það er betra fyrir umhverfið að við kaupum frekar hluti sem endast lengi heldur en hluti sem endast lítið og við verðum að fleygja.

Haldið hættulegum úrgangi vel aðgreindum. Í því sambandi má nefna að rafhlöður úr vasadiskóum eða geislaspilurum eru hættulegar – þeim á að skila inn á sérstökum viðtökustöðum, ekki fleygja þeim með öðru rusli.

Ekki taka nýjan plastpoka í hvert skipti sem þú ferð út í búð. Betra er að nota góðan innkaupapoka við öll innkaup.

Með því að endurnýta pappír, flöskur og annan úrgang er hægt að nota aftur efnin sem þessir hlutir voru framleiddir úr. Við það sparast orka og það dregur úr hnattrænni hlýnun. Með því er hægt að komast hjá því að urða plast og þannig er dregið úr mengun.

Fleygðu ekki rusli á göturnar eða úti í náttúrunni. Því fylgir mengun og að auki er það ljót sjón og getur valdið skógarbruna.

Kauptu aðeins það sem þú þarft og aðeins vörur í háum gæðaflokki sem endast lengi. Reyndu að endurnota umbúðir. Til dæmis er hægt að nota plastflöskur oftar en einu sinni.

Undanfarin ár hafa birst margar rannsóknir sem sýna að rífleg neysla grænmetis og ávaxta virðist minnka líkur á mörgum alvarlegum sjúkdómum, þar á meðal mörgum tegundum krabbameina, hjarta- og æðasjúkdómum og offitu.

Víðast hvar á Vesturlöndum, þar á meðal Íslandi, hefur verið brugðist við þessum upplýsingum með því að hvetja fólk til að borða meira af þessum matvörum. Það magn, sem nánast hvarvetna er mælt með í þessu skyni, er 500-600 grömm af grænmeti og ávöxtum á dag fyrir fullorðna og börn yfir tíu ára aldri. Víða um heim, bæði í Bandaríkjunum og Evrópu, hefur hvatningin verið undir kjörorðinu Veljum 5 á dag! og er þá átt við að æskilegt sé að borða a.m.k. fimm skammta af grænmeti og ávöxtum á dag. Hér á Íslandi hafa Krabbameinsfélagið, Hjartavernd og Manneldisráð sameinast um þessa hvatningu og birt auglýsingar og kynningarefni til að vekja athygli almennings á kostum þessara matvara.

Hlutur grænmetis og ávaxta er óvenju rýr í fæði Íslendinga og því gefst verulegt svigrúm til að auka neysluna og hafa þar með jákvæð áhrif á heilsufar þjóðarinnar. Samkvæmt síðustu landskönnun á mataræði sem gerð var árið 1990 borðuðu Íslendingar á aldrinum 15-80 ára að meðaltali 71g af grænmeti, 137g af kartöflum og 67g af ávöxtum á dag, samtals 275g á dag (1). Neysla 10-15 ára barna er mun minni, þau borða að jafnaði 31g af grænmeti á dag sem samsvarar um hálfum tómati eða einum þriðja úr gulrót á dag (2). Samkvæmt fæðuframboðstölum hefur nokkur aukning orðið á grænmeti og ávöxtum frá því könnunin var gerð en neysla kartaflna hefur minnkað (3). Grænmeti hefur aukist um 33% síðastliðinn áratug, ávextir hafa aukist um 16%, en neysla kartaflna hefur minnkað um 25%. Þrátt fyrir þessar breytingar er ljóst að neyslan þarf að aukast um u.þ.b. 80% til að markmiðinu um 500g á dag verði náð.

Varla er raunhæft að ætla að svo mikil breyting verði á mataræði þjóðarinnar á örfáum árum. Hins vegar sýna dæmi frá Finnlandi og víðar að grænmetisneysla getur margfaldast á tiltölulega skömmum tíma, ef markvissum aðgerðum er beitt. Þar í landi var neysla svipuð og á Íslandi árið 1970, um 20kg á mann á ári samkvæmt fæðuframboðstölum. Tíu árum síðar hafði neysla Finna tvöfaldast og hefur nú þrefaldast miðað við árið 1970 (3). Hér á landi hefur neyslan u.þ.b. tvöfaldast á þessu þrjátíu ára tímabili.

En hver er áætlaður ávinningur af aukinni grænmetisneyslu?

Áhrif á krabbameinsáhættu

Fram til þessa hafa verið birtar yfir tvö hundruð faraldsfræðilegar rannsóknir sem sýna lækkun á krabbameinsáhættu meðal þeirra sem borða mikið af grænmeti og ávöxtum (4-11). Fyrir flestar tegundir krabbameina er áhættan u.þ.b. helmingi minni í þeim hópi sem borðar mest af grænmeti og ávöxtum borið saman við hópinn sem borðar minnst. Er þá þátttakendum skipt í þrjá til fimm hópa eftir grænmetis- og ávaxtaneyslu og efsti hópurinn borinn saman við þann neðsta. Fyrir lungnakrabbamein er áhættan rúmlega helmingi minni meðal þeirra sem borða mest af grænmeti og ávöxtum í öllum þeim rannsóknum, 24 að tölu, sem birtar hafa verið um þetta efni, og svipaða sögu er að segja af magakrabbameini þar sem 17 af 18 rannsóknum sýna um helmings minnkun áhættu. Flestar faraldsfræðilegar rannsóknir á mataræði og krabbameini í ristli, munni og vélinda sýna einnig lækkun áhættu, frá 15-45%. Sambandið er hins vegar veikara og óljósara þegar um er að ræða krabbamein í brjóstum, legi og blöðruhálskirtli, þ.e. hormónatengd krabbamein.

Í ljósi þess hve erfitt er að fá áreiðanlegar upplýsingar um mataræði fólks, eru þessar niðurstöður óvenju samhljóma og sannfærandi. Rannsóknir á líffræðilegri virkni efna og efnasambanda í grænmeti og ávöxtum styðja auk þess tilgátuna og útskýra að nokkru leyti áhrif þeirra á krabbameinsáhættu, þótt öll kurl séu ekki komin til grafar í því efni. Það mun reynast torsótt, ef ekki óyfirstíganlegt, að sanna með óyggjandi hætti að neysla grænmetis og ávaxta komi í veg fyrir eða seinki tilkomu krabbameina. Hins vegar eru vísbendingarnar nú þegar það sterkar að ekki verður undan því vikist að taka afstöðu til þeirra og ákveða á hvern hátt skuli brugðist við þeim.

Nýlega kom út viðamikil skýrsla á vegum American Institute for Cancer Research og World Cancer Research Fund: Food, Nutrition and the Prevention of Cancer: A Global Perspective (6). Þar er komist að þeirri niðurstöðu að hægt sé að koma í veg fyrir 30-40% allra krabbameina með bættu fæði. Aukin neysla grænmetis og ávaxta ein og sér er þar talin geta komð í veg fyrir 20% krabbameina.

Með því að taka mið af áhættuútreikningum í ofangreindri skýrslu er hægt að áætla fjölda krabbameinstilfella sem aukin neysla grænmetis og ávaxta gæti forðað hér á landi ár hvert. Í slíkum útreikningum er rétt að gera ráð fyrir stigvaxandi neyslu, t.d. 10% aukningu á ári, þar til neyslan hefur rúmlega tvöfaldast árið 2009. Einnig þarf að taka með í reikninginn að áhrifa breytts mataræðis á krabbamein gætir fyrst nokkrum árum eftir mataræðisbreytinguna, og þau koma ekki fram af fullum krafti fyrr en eftir tíu til tuttugu ár. Því mun í raun taka tvo áratugi að sjá endanlega áhrif slíkra breytinga í þjóðfélaginu, það er tíu árum eftir að aukningu líkur. Hér er því verið að fjárfesta til framtíðar, það er ekki síst heilsa yngri kynslóðarinnar og barna okkar sem hér er í húfi.

Hjarta- og æðasjúkdómar

Hjarta-og æðasjúkdómar eru sjálfsagt þau mannanna mein sem hvað mest hafa verið rannsökuð með tilliti til áhrifa mataræðis í tilurð sjúkdómsins. Þær rannsóknir hafa meðal annars leitt í ljós að hlutfall og samsetning fitu í fæði hefur mikil áhrif á sjúkdómsáhættuna og þá sérstaklega fyrir æðakölkun. Grænmeti og ávextir voru lengi vel ekki rannsökuð í sama mæli og fitan, en undanfarin ár hafa nokkrar rannsóknir sýnt áhrif þessara matvara til verndar gegn æðakölkun. Rannsókn á sautján Evrópuþjóðum sýndi t.d. sterkt samband milli neyslu grænmetis og lágri dánartíðni af völdum æðakölkunarsjúkdóma í þessum löndum (12). Rannsóknir á jurtaneytendum sýna einnig að þeir fá síður kransæðasjúkdóm og lífslíkur þeirra eru meiri en þeirra sem borða kjöt (13). Fjölmennar ferilrannsóknir hafa sömuleiðis sýnt hagstæð áhrif grænmetis og ávaxta, í bandarískri rannsókn á 1001 karli af írskum uppruna reyndust t.d. 40% færri dauðsföll af völdum hjartasjúkdóma í þeim hópi sem borðaði mest af grænmeti og trefjaefnum (14). Flestar rannsóknir hafa þó sýnt minni lækkun á sjúkdóms- eða dánartíðni, oftast á bilinu 15-30% (15), og nokkrar rannsóknir sýna engin áhrif grænmeti og ávaxta á sjúkdómsáhættu. Þegar á heildina er litið og tillit tekið til þeirra rannsókna sem sýna engin áhrif má því búast við að tíðni hjarta- og æðasjúkdóma lækki á bilinu 7-20% við aukna grænmetis og ávaxtaneyslu (9).

Hvaða efni úr grænmeti og ávöxtum vernda gegn æðakölkun?

Líffræðilegar rannsóknir á næringarefnum og öðrum efnisþáttum úr grænmeti og ávöxtum hafa leitt í ljós að mörg efni sem þar er að finna geta minnkað líkur á æðakölkun. Þar má nefna B-vítamínið fólasín sem getur lækkað mikilvægan áhættuþátt hjartasjúkdóma, sem er hómósysteín í blóði (16), andoxunarefni á borð við E-vítamín, C-vítamín og flavonoíð, sem koma í veg fyrir skemmdir á LDL fitupróteini, en oxun LDL telst afdrifaríkt stig í þróun sjúkdómsins (17), en einnig eru estrogenlík efni í sumum jurtum sem geta haft verndandi áhrif.

Offita

Offita verður æ algengari á Vesturlöndum, meðal annars hér á landi (17). Að mati Alþjóðaheilbrigðismálastofnunar er hér á ferðinni einn mesti og alvarlegast heilsuvandi nýrrar aldar, enda fylgja offitu margir alvarlegir sjúkdómar, m.a. fullorðins sykursýki og hjarta- og æðasjúkdómar (18). Rannsóknir hafa sýnt að samsetning fæðunnar getur haft áhrif á líkamsþyngd. Sé sterkja aukin á kostnað fitu í fæði stuðlar það gjarnan að lækkun líkamsþyngdar og kemur í veg fyrir offitu. Ástæðan er talin sú að hver hitaeining úr kolvetnum metti betur en sami hitaeiningafjöldi úr fitu. Fita er meira en tvöfalt orkuríkari en kolvetni, hins vegar eykur fiturík máltíð ekki brennslu eða orkunotkun á sama hátt og kolvetna- eða próteinrík máltíð. Þvert á móti stuðlar fitan að fitusöfnun í fituvefjum. Fiturík fæða hvetur því til ofneyslu og eykur líkur á offitu.

Grænmeti og ávextir innihalda kolvetni en litla eða jafnvel enga fitu og oft tiltölulega fáar hitaeiningar. Því getur rífleg neysla grænmetis og ávaxta verið liður í baráttu gegn offitu og stuðlað að eðlilegri líkamsþyngd.

Klofinn hryggur og heilaleysa

Rannsóknir hafa sýnt að hægt er að minnka líkur á fósturgalla á miðtaugakerfi, klofnum hrygg og heilaleysu, ef móðirin tekur B-vítamínið fólasín fyrir meðgöngu og á fyrstu mánuðum meðgöngunnar, meðan miðtaugakerfi er í mótun (20). Grænmeti og ávextir eru þær fæðutegundir sem hafa að geyma hvað mest af fólasíni. Lifur og innmatur innhalda þó enn meira af fólasíni, en neysla þessara matvara er ekki talin æskileg á meðgöngu vegna mikils A-vítamíns sem getur skaðað fóstrið. Víða eru konur hvattar til að taka fólasíntöflur fyrir meðgöngu en slík aðgerð getur aldrei komið öllum til góða. Aukin almenn neysla á grænmeti og ávöxtum í samræmi við ráðleggingar getur veitt þau 400 míkrógrömm af fólasíni sem minnka líkur á fósturgöllum í miðtaugakerfi.

Markmið og aðgerðir

Manneldisráð telur mikilvægt að hvetja til aukinnar neyslu á grænmeti og ávöxtum á Íslandi. Ráðið mælir með samtals 500 grömmum á dag af grænmeti, kartöflum og ávöxtum fyrir fullorðna og börn frá 10 ára, en 400 grömmum fyrir börn frá 6-10 ára. Slík aukning á neyslu krefst ákveðinna og markvissra aðgerða. Þar getur komið til fræðsla, auglýsingar og áróður, en einnig verðlagsaðgerðir og aðgerðir sem hafa áhrif á framboð og aðgengi.

Framboð í skólum

Fæðuvenjur dagsins í dag móta heilsufar þjóðarinnar í framtíðinni. Þegar horft er til framtíðar er eðlilegt að leggja áherslu á bætt mataræði barna og unglinga. Skólar eru þar kjörinn vettvangur. Því leggur Manneldisráð til að grænmeti og ávöxtum verði dreift í skólum á svipaðan hátt og nú tíðkast með mjólk og drykkjarvörur. Börn geti keypt ávaxta- eða grænmetismiða rétt eins og mjólkurmiða, og fengið annað hvort ávöxt eða hrátt grænmeti daglega í nestistímum. Í Noregi hefur slíku fyrirkomulagi nýlega verið komið á og gefist vel.

Mötuneyti ríkisstarfsmanna og dvalarstofnana

Flestum starfsmönnum ríkisstofnana stendur til boða að fá niðurgreidda máltíð á vinnutíma. Maturinn sem þar í borði er misjafn að samsetningu, enda eru engar samræmdar reglur um hvað þar skuli vera í boði. Samkvæmt könnun Manneldisráðs á mataræði frá 1990 var fæði þeirra sem borðuðu heita máltíð að staðaldri í mötuneyti, mun fituríkara en þeirra sem borðuðu heita matinn heima. Víða má því bæta hollustu fæðisins í mötuneytum, og á þetta að öllum líkindum við um mötuneyti ríkisstofnana ekki síður en á öðrum vinnustöðum. Ábendingar eða viðmiðunarreglur um samsetningu fæðis í mötuneytum ríkisstofnana væri leið til að bæta framboð á hollu og góðu fæði fyrir starfsfólk og gæti meðal annars aukið hlut grænmetis í fæðinu.

Ekki er síður brýnt að setja reglur eða viðmiðanir varðandi fæði á dagvistar- eða dvalarstofnunum, hvort heldur er fyrir börn, aldraða eða sjúka.

Verðlag

Verðlag hefur áhrif á neyslu matvara og sýna markaðsrannsóknir að 20% verðlagslækkun leiðir að jafnaði til 10% söluaukningar (11). Verðlag á íslensku grænmeti er hátt, jafnvel svo að fólk veigrar sér við að kaupa vöruna. Vafalítið á hátt verðlað drýgstan þátt í lítilli neyslu hérlendis. Verndunaraðgerðir stjórnvalda viðhalda háu verðlagi og hvetja ekki til samkeppni. Það er mat Manneldisráðs að án verðlækkunar sé illmögulegt að hvetja til aukinnar neyslu, nema þá eingöngu yfir vetrarmánuði þegar íslenskt grænmeti er ekki á boðstólum. Áróður ríkisstofnunar á borð við Manneldisráð um mikilvægi þessarar vöru fyrir hollustu og heilsu þjóðarinnar verður óneitanlega holur og kraftlítill ef ekkert er aðhafst af hálfu ríkisvaldins til að verð til neytenda geti lækkað. Meðan aðrar hefðbundnari landbúnaðarvörur á Íslandi eru niðurgreiddar af ríki, er enginn stuðningur veittur við grænmetisframleiðslu. Þvert á móti stuðlar ríkisvaldið að háu grænmetisverði með því fyrirkomulagi sem nú er við lýði.

Kynning, áróður og fræðsla

Í stefnu og starfsáætlun Manneldisráðs fyrir árin 1999-2001 kemur fram að forgangsverkefni ráðsins er að hvetja til aukinnar neyslu grænmetis og ávaxta undir vígorðinu Veljum 5 á dag! Samvinna hefur verið um þessa hvatningu frá árinu 1995 milli Hjartaverndar, Krabbameinsfélagsins og Manneldisráðs. Einnig hafa dreifingaraðilar grænmetis tekið þátt í verkefninu og er mikilvægt að auka þá samvinnu en fjárskortur hefur orðið til þess að hvatningin hefur orðið nokkuð máttvana. Skólar, heilsugæsla og aðrar heilbrigðisstofnanir, eru nauðsynlegur vettvangur fyrir fræðslu um hollustu, auk fjölmiðla. Fræðsla ein og sér er þó ekki líkleg til að skila skjótum árangri, hins vegar er hún nauðsynlegur þáttur í hvers kyns aðgerðum sem beinast að því að auka grænmetisneyslu þjóðarinnar.

Laufey Steingrímsdóttir, forstöðumaður Manneldisráðs

Heimildir 

1. Steingrímsdóttir L, Þorgeirsdóttir H, Ægisdóttir S. Könnun á mataræði Íslendinga 1990. 1. Helstu niðurstöður. Rannsóknir Manneldisráðs Íslands III, Reykjavík 1991.

2. Steingrímsdóttir L, Þorgeirsdóttir H, Ægisdóttir S. Hvað borðar íslensk æska? Könnun á mataræði ungs skólafólks 1992-1993. Rannsóknir Manneldisráðs Íslands IV, Reykjavík 1993.

3. Nordic Statistical Yearbook 1998. Nord 1998:1,Copenhagen 1998.

4. Steinmetz KA, Potter JD. Vegetables, fruit and cancer. I. Epidemiology. Cancer Causes and Control 1991; 2: 325-357.

5. Block G, Patterson B, Subar A. Fruit, vegetables and cancer prevention: a review of epidemiological evidence. Nutr Cancer 1992; 18: 1-29.

6. Jansen MCJF, van´t Veer P, Kok FJ. Fruit and vegetables in chronic disease prevention. Landouwuniversiteit Wageningen 1995.

7. Food nutrition and the prevention of cancer: a global perspective, World Cancer Research Fund/American Insitute for Cancer Research, Washington 1997.

8. Steinmetz KA, Potter JD. Vegetables, fruit and cancer prevention: a review. J Am Diet Assoc 1995; 96: 1027-1039.

9. Frugt og grøntsager Anbefalinger for indtagelse. Red: Trolle E, Fagt S, Ovesen L. Ministeriet for Fødevarer, Landbrug og Fiskeri. Veterinær- og Fødevaredirektoratet. Publikation nr. 24, 1998.

10. Fruit and Vegetables in Chronic Disease Prevention. Ed. Klerk M, Jansen MCJF, van´t Veer P, Kok FJ. Division of Human Nutrition and Epidemiology, Wageningen Agricultural University, Wageningen 1998.

11. Kostnad-nytte vurderinger av tiltak for å øke forbruket av frukt og grønnsaker, for å redusere forekomsten av kreft. Statens ernæringsråd. Rapport nr. 4, 1998.

12. Bellizzi MC, Franklin MF, Duthie GG, James WPT. Vitamin E and coronary heart disease: the European paradox. Eur J Clin Nutr 1994; 48: 822-831.

13. Thorogood M. The epidemiology of vegetarianism and health. Nutr Res Rev 1995; 8: 179-192.

14. Kush LH o fl. Diet and 20-year mortality from coronary heart disease: The Ireland-Boston Diet Heart Study. N Engl J Med 1985; 312: 811-818.

15. Ness AR, Powles JW. Fruit and vegetables and cardiovascular disease: a review. Int J Epidemiol, 1997; 26: 1-13.

16. Ubbink JB, Becker PJ, Vermaak WJ. Will an increased dietary folate intake reduce the incidence of cardiovascular disease? Nutr Rev 1996, 54; 213-216.

17. Hertog MGL, Feskens EJM, Kromhout C. Antioxidant flavonols and coronary heart disease risk. Lancet 1997; 349-699.

18. Þorgeirsdóttir H. Per capita supply of food in Iceland 1956-1995 and changes in the prevalence of overweight and obvesity in men and women aged 45-64 in Reykjavík 1975-1994.

19. World Health Organization (WHO), 1998. OBESITY, Preventing and managing the global epidemic. Report of the WHO Consultation on Obesity, Geneva 3-5 June 1997. Geneva: World Health Organization.

20. MRC Vitamin Study Research Group: Prevention of neural tube defects: results of the MRC vitamin study. Lancet 1991; 338: 132-137.

Rannsóknirnar sýndu fram á að netið getur veitt mikilvægan félagslegan stuðning fyrir einangraða unglinga en getur einnig ýtt undir óheilbrigða hegðun.  Netið gefur oft slæmri hegðun hljómgrunn og lætur hana virka eðlilega fyrir ómótaða unglinga og börn.  Þannig eru ógrynni af síðum sem ýta undir óheilbrigða líkamsímynd og jafnvel dýrkun á anorexiu og spjallsíður sem fjalla um að skera sig og misþyrma sjálfum sér.
 

Rannsóknirnar sýndu að þessar síður geta haft áhrif á unglinga og jafnvel kennt þeim nýjar leiðir til að meiða sig.  Þær sýndu að spjallborð á netinu veita unglingum sem meiða sjálfa sig stað til að fá útrás og kynnast öðrum sem aðhyllast sömu eða álíka hegðun.
 

Rannsóknirnar sýndu einnig að netið hefur góðar hliðar og getur meðal annars verið gott námstæki fyrir einangraða landshluta.  Þær sýndu að þau börn sem nota internetið að staðaldri við lærdóm standa sig betur í lestri og fá hærri einkunnir.  Athyglisvert þykir þó að netið hafði engin sjáanleg áhrif á stærðfræðikunnáttu og því er talið hugsanlegt að hækkun einkunna sé vegna aukins lesturs sem felst í netnotkun.
 

Þetta sýnir enn og aftur fram á mikilvægi þess að foreldrar geri sér grein fyrir hvað börn þeirra eru að gera í tölvunum sínum og ræði opinskátt við börnin sín um það sem þau kunna að finna þar.

Það er mikilvægt að taka á þessu vandamáli sem fyrst og það þarf fyrst og fremst að gera í samstarfi við foreldrana.  Það er á ábyrgð þeirra að brýna fyrir börnum sínum að fara eftir þeim reglum sem gilda í vatnsrennibrautum og að það geti verið hættulegt að fara ekki eftir þeim.  Þeir verða að útskýra fyrir þeim hvernig ljósin virka.

Á nokkrum sundastöðum hafa sundlaugarverðir mátt grípa til þeirra ráða að reka þann uppúr sundlauginni sem ekki hefur virt umgengnisreglurnar og hefur það skilað nokkrum árangri.

Nú er bara spurning hvort fleiri sundstaðir ættu ekki að grípa til þessara ráða.   Það er ljóst að eitthvað verður að gera.  Foreldrar eiga ekki að sætta sig við að börnin þeirra verði fyrir alvarlegum og kostnaðarsömum slysum, vegna þess að einhverjir aðrir en þau fara ekki eftir settum reglum. 

Í samtali við foreldra barnanna kom það skýrt fram að börnin hefðu slasast illa á höfði þegar þau misstu jafnvægið á prikinu. Þar sem að börnin þurfa að halda sér fast þegar hoppað er þá gefst þeim ekki svigrúm til að setja hendurnar fyrir sig ef þau detta og lenda því illa á höfðinu.

Gerðar hafa verið athugasemdir um að prikið sé stór hættulegt en í samtali við Guðjón Guðmundsson hjá Vífilfelli uppfyllir prikið þær kröfur sem gerðar eru til slíks leikfangs og lét fyrirtækið einmitt kanna það hjá markaðsgæsluaðilum hér á landi áður en leikurinn var auglýstur. Einnig kom það fram í samtali við Guðjón að fyrirtækið hefði gert ýmsar aðrar öryggisráðstafanir og má þar nefna að með prikinu fylgja leiðbeiningar um notkun þess á íslensku og þar er kvatt til að þeir sem það noti séu með hjálm.  Í auglýsingaherferð tengdum leik fyrirtækisins vakti það athygli að í auglýsingunni var sá sem var að nota prikið með hjálm.

Það ber að fagna þessu framtaki fyrirtækisins um leið og við hjá Árvekni viljum benda foreldrum á að hafa gætur á börnum sínum þegar þau nota kengúruprikið og sjá til þess að þau noti hjálm og úlnliðshlífar.

Hægt að gera böndin öruggari

Í framhaldi af frétt, sem birtist um atvikið í dagblöðum, hafði móðir samband við Lýðheilsustöð og tilkynni svipað atvik sem átti sér stað í byrjun október í verslunarhúsnæði Húsgagnahallarinnar. Þar mátti litlu muna þegar að fjögra og hálfs árs sonur hennar festi gúmmískóinn í rúllustiganum. Sem betur fer skaddaðist barnið ekki en skórinn flettist í sundur.

Ekki samræmdar aðvörunarmerkingar

Við frekari skoðun kemur í ljós að ekki eru samræmdar aðvörunarmerkingar í og við rúllustiga og ekki eru gerðar sömu kröfur um merkingar í stigunum sjálfum. Þetta er ákaflega bagalegt og því mjög erfitt að ráðleggja fólki hvernig það eigi að nota stigana á öruggan hátt.

Samkvæmt gildandi íslenskum staðli um rúllustiga og færibönd, ætlum til fólksflutninga, þá á að vera stöðvunarbúnaður í stiganum sem stoppar stigann þegar eitthvað fer á milli þrepanna. Það gerðist í öðru tilfellinu en ekki fyrr en klippst hafði framan af stígvélinu - sem hefði allt eins getað verið tær drengsins.

Passið börnin í stigunum

Foreldrar eru hvattir til að gæta barna sinna mjög vel í og við rúllustiga og alls ekki að leyfa þeim að leika sér í þeim. Í rúllustiganum er mikilvægt að halda sér í handriðið og standa í miðju þrepi. Í sumum rúllustigum eru gular línur fremst og til hliðar á þrepinu en þær gefa það til kynna að þar eigi ekki að standa. Í öðrum rúllustigum eru engar slíkar merkingar en þeir eru með sópkant til hliðar við þrepin sem hindrar fólk í að standa of nálægt hliðum þrepsins. Lausar reimar í skóm geta setið fastar í raufum í þrepunum og því er mikilvægt að þær séu vel hnýttar þegar farið er í stigann. Á meðfylgjandi myndum má sjá hversu illa stigarnir fóru með skótau barnanna.

Herdís L. Storgaard

Veggspjöld með skilaboðunum hanga nú vonandi á veggjum verslana um allt land og upplýsinabæklingur fyrir foreldra liggur þar frammi.

Í tengslum við átakið var verslunum sendar neðangreindar upplýsingar um það hvernig innkaupakerrur eiga að vera til að þær séu sem öruggastar fyrir börnin - svo innkaupaleiðangur foreldranna breytist ekki í martröð.

Svona eru innkaupakerrurnar öruggari:

Enginn vafi er á því að örugg og rétt notkun á innkaupakerrum getur bæði komið í  veg fyrir slys og fækkað þeim.  Slysatölur sýna að sá hópur sem slasast hvað oftast í tengslum við innkaupakerrur eru börn.  Tölurnar gefa ekki til kynna hvort um er að ræða fall úr kerrunum sökum aðgæsluleysis foreldra eða hvort innkaupakerrurnar ultu  þar sem þær voru lélegar eða t.d. dekk og undirvagn þeirra slitin eða biluð.  Ef fækka á slysum í tengslum við innkaupakerrur er nauðsynlegt að auka ábyrgð og aðgæslu foreldra og að verslanir skipuleggi reglubundið eftirlit og viðhald með kerrunum. Einnig ber að huga að því að kaupa eingöngu innkaupakerrur sem uppfylla kröfur samhæfður evrópsks staðalls ÍST EN 1929 (Basket trolleys: Requirements and tests for basket trolleys with or without a child carrying facility).   Staðlar eru ekki lög og því ber framleiðendum innkaupakerra ekki að hanna og framleiða kerrur sínar eftir staðlinum en hann er hins vegar það viðmið sem framleiðendur og staðlasamtök Evrópu, CEN, hafa samþykkt að gildi sem besti kostur. Staðallinn er í nokkrum hlutum sem hver um sig tekur á ólíkum þáttum við innkaupakerrur t.d. hönnun barnastóla og að slíkar kerrur skuli vera með hemlabúnaði, hvaða upplýsingar skulu vera á innkaupakerrum t.d. til foreldra um rétta og örugga notkun sem og prófunarkröfur er lúta að stöðugleika.  Í staðlinum er einnig skilgreint hvaða upplýsingar skulu vera sýnilegar s.s. hámarksþyngd barna er nota barnastólana og hvernig viðhaldi skuli háttað til að tryggja öryggi vörunnar.  

Við val og kaup á innkaupakerrum er því mikilvægt að skoða hvort kerrurnar uppfylli ákvæði staðla um innkaupakerrur og hvort framleiðandi geti látið í té upplýsingar sem þess efnis að þær hafi verið prófaðar með hliðsjón af þeim.  Jafnframt eiga framaleiðendur að láta kaupendum í té upplýsingar um viðhald og eftirlit með innkaupakerrunum. Engar almennar reglur eru til um líftíma innkaupakerra, þar vegur þyngst notkun þeirra og viðhald verslunar.  Það er aldrei of oft tíundað að slys á börnum í tengslum við notkun innkaupakerra er samspil notkunar foreldra og viðhalds verslana á kerrunum.

Lýðheilsustöð, Slysavarnafélagið Landsbjörg og Neytendastofa hvetja verslunareigendur til að koma sér upp innra skipulagi sem tryggir að reglulega er farið yfir ástand innkaupakerrana þar sem m.a. yrði horft til upplýsinga frá framleiðenda auk eftirfarandi:

§         Er einn aðili ábyrgur fyrir öllum kerrum verslunarinnar?

§         Eru skemmdar eða laskaðar kerrur teknar til hliðar í lok dags?

§         Er farið yfir öll barnasæti reglulega s.s. festingar þeirra við kerru?

§         Eru öryggisfestingar barnasæta og belti sætisólar á innkaupakerrum yfirfarnar reglulega?

§         Er reglulega skipt um belti eða sætisólar?

§         Er reglulega farið yfir hjól innkaupakerra, þau hreinsuð?

§         Eru merkingar um hámarksþyngd barna á kerrunum, ungabarnastóll: 9 kg og barnasæti: 15 kg.

§         Eru merkingar um að börn sem sitji í sæti kerrunar skuli nota skuli belti

§         Eru merkingar um að ef sérstök barnasæti eru á kerru þá skuli nota hemlabúnað.

§         Eru merkingar þess efnis að foreldrar skuli ávallt hafa eftirlit með börnum sem eru í innkaupakerrunni”.

§         Er nánasta umhverfi verslunarinnar greiðfært fyrir kerrur, geta holur í bílastæði, háir eða lausir kantar orsakað eða haft áhrif á stöðugleika kerru?

Bílum fjölgar jafnt og þétt. Aukinni umferð fylgir meiri slysahætta og vegna slysahættunnar er börnum í síauknum mæli ekið til skóla. Þetta er vítahringur sem vert væri að losna úr. Flestir sem nú eru fullorðnir ólust upp við það að koma sjálfum sér í og úr skóla, gangandi, hjólandi eða með strætó.  Þetta hefur breyst og stór hluti skólabarna fær nú far með bíl.  Á sama tíma er hreyfingarleysi og ofþyngd vaxandi meðal ungs fólks og henni fylgja oftar en ekki heilsufarslegur, sálrænn og félagslegur vandi. Ein leið til að bæta úr er að gera hreyfingu að lífsstíl.

Kennum börnunum öruggar leiðir til að ganga í skólann. Regluleg hreyfing er öllum nauðsynleg. Börn ættu, skv. ráðleggingum Lýðheilsustöðvar, að hreyfa sig að lágmarki klukkustund á dag og daglegur labbitúr til og frá skóla er þar gott innlegg.

Börn þurfa tilsögn til að læra að forðast hættur í umferðinni. Þar til þau byrja í grunnskóla hafa þau alist upp undir verndarvæng forráðamanna heima og á dagheimilum. Besta leiðin til að forðast slys í umferðinni er að þau læri að umgangast og varast hætturnar. 

Gefum okkur tíma og göngum í skólann með barninu. Á göngunni gefst gott tækifæri til að ræða heimsmálin, fá hreyfingu í skrokkinn og hreint loft í lungun. Eitthvað sem bæði barni og foreldri verður gott af.

Haukur Þór Haraldsson

Niðurstöður könnunarinnar sýna að skortur á nauðsynlegum næringarefnum telst varla almennt vandamál meðal íslenskra skólabarna þótt því sé ekki að neita að einstaka börn sýni merki um ófullnægjandi viðurværi. Vöxtur og þroski barnanna ber þessari niðurstöðu ekki síður vitni, því óvíða verða börn hávaxnari en einmitt hér á landi og hefur meðalhæð farið hækkandi undanfarna áratugi.

Þótt börn og unglingar líði ekki skort er samt sem áður hægt að benda á nokkur atriði í mataræði þeirra sem brýnt er að færa til betri vegar. Til dæmis er áberandi að sykurneyslan er mun meiri en þekkist meðal nágrannaþjóða. Hvert barn borðar að jafnaði hvorki meira né minna en 167 grömm af sykri á dag og samsvarar það tveim desilítrum. Þegar dreginn er frá sá sykur sem er í fæðutegundum frá náttúrunnar hendi, til dæmis í ávöxtum, mjólk og ávaxtasafa verða enn eftir 96 grömm af hreinum strásykri sem hvert barn innbyrðir á dag. Svo mikil sykurneysla hefur vart verið skráð í nokkurri neyslukönnun meðal nágrannaþjóða. Gosdrykkir og aðrir sykraðir svaladrykkir eiga drjúgan þátt í þessari miklu neyslu og lætur nærri að helmingur sykursins sé innbyrtur á þann hátt.

Svo vikið sé að öðrum fæðutegundum sem eru áberandi í fæði ungs fólks þá er neysla mjólkur og mjólkurvara yfirleitt rífleg bæði meðal stráka og flestra yngri stelpna. Hægt er að fullyrða að mjólk og mjólkurmatur séu veigameiri þáttur í fæði íslenskra barna en víðast hvar annars staðar. Þegar stúlkur komast á unglingsár minnkar mjókurneyslan oft verulega, jafnvel svo að kalkþörfinni er ekki fullnægt sem skyldi. Fjórða hver stúlka á þessum aldri fær minna en ráðlagðan skammt af kalki daglega. Þessi þróun er sérstaklega bagaleg þar sem stúlkur hafa einmitt þörf fyrir kalkríka fæðu á unglingsárum þegar bein þeirra þéttast hvað mest og örast. Kalklítil fæða á þessum árum getur því haft afdrifaríkar afleiðingar fyrir beinstyrk síðar á ævinni og er ástæða til að óttast að bein brotni frekar eða falli saman þegar komið er á efri ár ef kalk skortir á unglingsárum.

Þegar á heildina er litið breytist mataræði stúlkna heldur á verri veg þegar kemur á unglingsár. Sérstaklega er áberandi hve margar 14 ára stúlkur sleppa morgunmat. Rúmlega 40 af hundraði þeirra borða engan morgunmat að minnsta kosti þrisvar í viku eða oftar. Meðal tíu ára telpna telst slíkt til algjörrar undantekningar og flestir tíu ára krakkar, bæði strákar og stelpur, borða morgunmat á hverjum degi.

En hversu mikilvægt er að borða morgunmat? Kennarar gera sér eflaust manna best grein fyrir gildi þess að nemendur komi ekki matarlausir í skólann. Svangir krakkar eru einfaldlega ekki góðir nemendur, þeir eru ýmist eirðarlausir eða þreyttir. En niðurstöður könnunarinnar sýna að áhrif þess að sleppa morgunverði eru víðtækari en marga hefði grunað. Það kemur nefnilega í ljós að þeir nemendur sem borða morgunverð sjaldan eða aldrei, fá mun næringarsnauðara og lélegra fæði en þeir sem borða nánast alltaf morgunmat. Munurinn á næringarefnum í fæði þessara tveggja hópa er slíkur að þeir sem borða morgunmat flesta daga vikunnar fá 50% meira af öllum nauðsynlegum næringarefnum en hinir sem sleppa morgunmatnum. Ástæðan fyrir þessum mikla mun er ekki aðeins afburða hollusta og næringargildi morgunverðarins, heldur skiptir hitt ekki síður máli að þeir sem sleppa morgunmat borða greinilega meira af lélegri fæðu seinna um daginn en hin sem byrja daginn með morgunmat. Það kemur því ekki á óvart að sykurneyslan er mun meiri meðal þeirra sem sleppa morgunmatnum og einnig er algengara að þessi sömu börn séu feitlagin. Niðurstaðan virðist sú að það sé beinlínis fitandi fyrir ungar stúlkur að borða ekki morgunmat og með því að byrja daginn án þess að borða sé að nokkru leyti búið að marka stefnuna fyrir daginn í sjoppufæði, sælgæti og gosdrykki.

Nesti eða matur í skóla eru mikilvægir þættir í neyslu barna og unglinga. Tíu ára börn sem búa í þéttbýli koma langflest með ágætt nesti að heiman, í flestum tilfellum gróft brauð eða ávöxt. Nestispökkum fer strax að fækka meðal stelpna í 7. bekk og þegar komið er í 9. bekk sjást fáir með nesti, hvort heldur er strákar eða stelpur.

Þótt nestismálin séu í ágætu horfi meðal yngri barnanna er ástæða til að vekja athygli á einu mikilvægu atriði. Í öllum skólum í þéttbýli eru seldir drykkir í nestistíma. Mjólk er þar ævinlega á boðstólum en oftast eru þar líka sætir drykkir, kókómjólk, safi og svaladrykkir. Mjólkin á mjög í vök að verjast þar sem hún er í samkeppni við sæta drykki og nú er svo komið að hún er sá drykkur sem minnst er selt af í skólum landsins. Flest börn drekka þar af leiðandi sætan drykk í skólanum þótt síst sé á sykurneyslu þeirra bætandi. Það er athyglisvert að vatn stendur nemendum yfirleitt ekki til boða í nestistímum. Í Mýrarhúsaskóla á Seltjarnarnesi hefur verið bryddað á þeirri ágætu nýbreytni að bera fram kalt vatn í nestistíma. Börnin hafa með sér mál eða bolla að heiman sem þau geyma í hólfi í skólastofunni og er ískalt vatnið borið fram í könnu. Þetta er dæmi um einfalda og ódýra aðgerð sem getur haft veruleg áhrif til að minnka neyslu sætra drykkja meðal skólabarna.

Aðstaða barna og unglinga í dreifbýli er allt önnur en í þéttbýli hvað varðar mat í skóla. Dreifbýlisskólar eru flestir einsetnir og nemendur fá yfirleitt heitan mat í hádeginu og jafnvel er boðið upp á morgunverð í sumum heimangönguskólum. Áhrif skólamáltíðarinnar koma meðal annars fram í því að börnin drekka mjólk eða vatn í skólanum þar sem ekki er um annað að velja með heita matnum.

Máltíðaskipan nemenda í þéttbýli er verulega frábrugðin því sem algengt er meðal fullorðinna samkvæmt fyrri könnun Manneldisráðs. Skólatíminn hefur mest áhrif þar sem margir nemendur eru í skóla í hádeginu en fá nestistíma um miðjan morgun. Hádegisverðurinn er því seint og hann er mun veigaminni en hádegisverður fullorðinna, enda má ætla að mörg börn sjái um sig sjálf eftir skóla og velji hvað þau fá sér að borða. Hins vegar er síðdegishressingin eða "kaffið" mun orkuríkari máltíð meðal nemenda í 7. og 9. bekkjum en hjá fullorðnum. Síðdegishressingin veitir um fjórðung heildarorkuneyslunnar og er næststærsta máltíð dagsins meðal nemenda. Á þessum tíma er sykurneyslan mest þar sem kex, sætir drykkir, sælgæti og sætabrauð eru algengar neysluvörur.

Það vekur óneitanlega athygli hve lítið fer fyrir grænmetisneyslu íslenskra barna og unglinga. Meðalneysla á þessum fæðutegundum er 35 grömm á dag sem samsvarar einum þriðja hluta úr gulrót eða hálfum tómati á dag. Minna getur það varla orðið og þetta áhugaleysi fyrir grænmeti kemur skýrt fram í trefjamagni fæðunnar sem er langt undir ráðlagðri neyslu. Ávaxtaneysla er heldur ekki ýkja mikil þótt heldur sé hún burðugri en grænmetisneyslan. Að meðaltali borða börn um það bil hálfan ávöxt á dag eða 73 grömm. Litlar vinsældir ávaxta meðal íslenskra barna má sjálfsagt útskýra að einhverju leyti með óvenju miklu og almennu sælgætisáti. Ávextir eru gjarnan borðaðir sem nokkurs konar ígildi sætinda og því er ekki að efa að börn borðuðu minna af sælgæti ef þau fengju meira af ávöxtum.

Börn borða alla jafna fituminna fæði en fullorðnir. Þau smyrja brauðið minna, nota gjarnan minni feiti með mat og fjarlægja frekar fituna af kjöti en fullorðnir. En fá börnin næga fitu? Hefur áróður fyrir fitusnauðum matvörum ef til vill gengið út í öfgar þannig að fæðið fullnægi ekki þörf barna og unglinga fyrir orku og fitu? Bæði í Svíþjóð og Bandaríkjunum hafa næringarfræðingar og barnalæknar haft áhyggjur af þessu og fundið dæmis þess að börn hafi fengið of fitusnautt fæði vegna ofstækisfullrar og misskildrar viðleitni til heilsusamlegs fæðuvals eða vegna megrunaráráttu ungs fólks. Í fáum orðum sagt sjáum við engin merki þessa í niðurstöðum könnunarinnar. Fæði íslenskra barna getur svo sannarlega verið ófullnægjandi bæði með tilliti til fitu og annarra næringarefna en það á þá rót sína að rekja til óhóflegs sætindaáts, gosdrykkjaneyslu og lélegra fæðuvenja, samfara óreglu á máltíðum og engum morgunverði en ekki ofstæki í notkun fitusnauðra hollustuvara. Það er athyglisvert að samkvæmt könnuninni fá þau börn sem velja léttmjóllk í stað nýmjólkur að jafnaði hæfilega fitu úr fæðunni auk þess sem þau borða bætiefnaríkara fæði en almennt gerist meðal jafnaldra þeirra.

Samkvæmt manneldismarkmiðum er talið æskilegt að hlutur fitu sé innan við 35 af hundraði heildarorku og hlutur sykurs innan við 10 af hundraði orkuneyslu. Um helmingur barna og unglinga nær markmiðinu með tilliti til fitu en mun færri takmarka sykurneysluna í samræmi við markmið. Aðeins áttunda hvert barn fylir hollustumarkmiðum Manneldisráðs, þegar á heildina er litið, og takmarkar bæði fitu og sykur eins og þar er ráðlagt.

Mataræði barna og unglinga ber menningu okkar ekki síður vitni en afrek á sviði lista og vísinda. Þessum menningarþáttum gætum við öll sinnt mun betur, bæði foreldrar, skólamenn og stofnanir. Við þurfum að fræða, rækta og hvetja og það sem mestu máli skiptir, við þurfum að auðvelda börnum og unglingum aðgang að hollum mat. Þegar sjoppur eru á næsta götuhorni við flesta skóla, þegar börn og unglingar eru í skóla á tímum sem stangast á við vinnutíma foreldra, þegar börn geta ekki matast á venjulegum matmálstímum vegna skólagöngu eða íþróttaæfinga, þá er ekki alltaf auðvelt að velja hollan mat.

Allir þekkja söguna af deildarstjóranum sem var skammaður af forstjóranum sem skammaði undirmannmann sinn sem skammaði konuna sína þegar hann kom heim en hún skammaði eitt barnanna. Það barn skammaði yngra systkinið sem var vont við hundinn sem lét svo sitt “skap” bitna á kettinum.

Svona ferli upplifa mörg börn. Foreldrar eiga erfitt í vinnunni, í samskiptum hvort við annað, við fólk úti í bæ eða hafa kannski orðið reið eða pirruð við systkini þeirra. Þá er það alltof oft sem foreldrar greina ekki á milli í reiði sinni eða pirringi og láta skapið bitna á “saklausum”. Börn geta orðið ansi varnarlítil því ef þau fara að afsaka sig eða að reyna að segjast ekki hafa gert neitt, þá gerðu þau örugglega eitthvað í gær sem hægt er að rifja upp eða foreldrar telja þau eigi eftir að gera eitthvað af sér. Of margir foreldrar reyna að ahafa alltaf rétt fyrir sér og lenda studnum í ógöngum út af því.

Allir þekkja þetta óréttlæti, þekkja það frá samskiptum innan fjölskyldna, frá vinnustöðum, frá því þeir voru í skóla og sumir kennara áttu það til að skamma aðra krakka en þá sem áttu hlut að máli.

Annað sem líka er óréttlátt sem barn er að vera  skammaður fyrir eitthvað sem aðrir hafa gert. Foreldra skamma öll systkinin fyrir eitthvað sem eitt þeirra hefur gert, kennari skammar allan bekkinn fyrir það sem fáir nemendanna hafa gert, yfirmaður skammar alla í deildinni fyrir mistök sem fáir gerðu o.s.frv..

Gætið ykkar því á að vera ávallt réttlát í samskiptum ykkar við börnin því það er grundvöllur virðingar og trausts ykkar á milli.

Oft á tíðum glíma foreldrar við þann vanda að börnin þeirra missa stjórn á skapi sínu. Það getur verið vegna þes að þau eiga erfitt með að taka mótlæti, t.d. þegar foreldrar segja NEI. Það getur líka verið vegna þess að þeim líður illa vegna einhvers annars t.d. félagslegum samskiptum í (leik)skóla, í félagahóp, eiga erfitt með námið sitt, finnst þau verða undir í systkinasamskiptum o.s.frv.. Hver svo sem ástæðan er fyrir þessum erfiðleikum við skapstjórnun er mikilvægt að foreldrar kunni góðar aðferðir til að hjálpa þeim.

Margir foreldra eru í óvissu og fara að líta svo á að barnið sé frekt og yfirgangssamt og vilji stjórna. Þessi afstaða gerir það að foreldra beina athyglinni að sjálfri hegðun barnanna, því sem þau gera en ekki að því hvernig þeim LÍÐUR þegar þau hegða sér svona. Þetta gerir oft það að foreldra bíða eftir að börnin læri að hegða sér betur, þeir telja að börnin hegði sér svona viljandi og geti vel breytt ÞEGAR þau vilja. Foreldrar skamma þau svo fyrir að gera ekki rétt því frá sjónarhorni foreldra væri svo auðvelt að hegða sér vel. Foreldrarnir velja því að horfa á hegðunarerfiðleika og skapoffsa hjá börnunum sínum sem eitthvað sem þau geta stjórnað.

Líta þeir þar af leiðandi svo á að börnin "VELJI" að reiðast, missa stjórnina af illkvittni og þvermóðsku? Kannski er það svo þó ég hafi ALDREI hitt barn sem hetur stjórnað viljandi skapbrestum sínum. Þar að auki er þetta því miður frekar vonlaust viðhorf. Þá eru foreldrar alltaf verið að bíða eftir að börnin breytist og skamma þau fyrir að gera það ekki.

Ég tel miklu frekar lausnina felast í því að líta svo á að þegar börn reiðast og missa stjórn á skapi sínu þá sé um það að ræða  að þau hafa ekki nóga sjálfsstjórn til að t.d. taka mótlæti og ÞURFA AÐSTOÐ TIL ÞESS.

Grunnviðhorfið í að aðstoða börn sem reiðast auðveldlega er að HLUSTA, sérstaklega að nota það sem dr. Thomas Gordon kallar VIRKA HLUSTUN. Hann kennir hana m.a. í bókinni sinni Samskipti foreldra og barna sem er grunnbók á námskeiðinu með sama nafni sem ég og Wilhelm Norðfjörð halda, Samskipti foreldra og barna.

Þegar börnin reiðast snýst málið ekki um að sigra þau ÞÓ þér finnist þau ætla að sigra þig sem foreldri. Aðalatriði er að kenna þeim að það séu til aðrar aðferðir en að sigra/tapa í fjölskyldum, aðferðir þar sem mál eru leyst af virðingu og í sátt. Það er alltof oft sem foreldrar fara að líta svo á að börnin séu að reyna að sigra foreldra sína á meðan þau eru fyrst og fremst að fá þau til að hlusta á sig og að taka mark á sér.

Hlustun er fysta skrefið, en ekki það eina. Hlustaðu vel, farðu ekki í stríð við barnið um að sigra eða tapa í þessari lotu, líttu ekki á þig sem andstæðing barnsins þíns.  Vertu samhliða barninu þínu, hlustað vel á það sem það er að segja, virtu innihaldið í því sem það segir ÞÓ það segi hlutina leiðinleg. Þið eru jú að rífast. Ég get fullyrt að ÞEGAR þér hefur tekist þetta, að hlusta og virða skoðun barnsins þíns og forðast að lenda í rifrildi þá hefur þú tekið mikilvægt kref til bættra samskipta ykkar á milli. Þá getur þú sagt með virðingu í tóninum 

"Ég heyri og skil (það sem hvílir á þér, t.d. að finnast leiðinlegt að fá ekki ????) en  ég vil líka að þú skiljir að þú getur ekki fengið það núna því að ............ .

Mundu að það er líklegast að barnið þitt vilji hlusta á þig og taka mark á því sem þú segir ÞEGAR þú hefur hlustað á það og það finnur að þú tekur mark á því sem það segir. Ekki til að það ráði en að þú hafir virt það sem því finnst og sem það hefur sagt.

Margir foreldrar lenda í erfiðleikum í afstöðu sinni til að stjórna tölvunotkun barnanna sinna.

Í fyrsta lagi vegna þess að tölvan er mjög jákvæð og hagnýt tækninýjung sem mikið gagn er af. Á mörgum heimilum er það svo að nær allir fjölskyldumeðlimir nota tölvuna til að  lesa póst, versla, fylgjast með á ýmis konar heimasíðum og fjölmiðlum, spjalla við vini og ættingja á MSN o.s.frv..

Í öðru lagi lenda foreldrar í erfiðleikum með tölvunotkun barnanna vegna þess að aukningin er fyrirleitt mjög hæg. Það er erfitt að átta sig á mörkum þess að krakkarnir séu (mikið) í tölvunni og tölvufíknar. Sumum foreldrum reynist erfitt að stjórna tölvunotkun eftir að hafa samþykkt hana í langan tíma án athugasemda.

Í þriðja lagi er vandinn sá að oft kunna börnin betur á tölvuna en foreldrarnir. Foreldrarnir þurfa oft á því að halda að börnin aðstoði þá og finnst því erfitt að setja mörk í notkun tölvunnar hjá barninu vegna þessa.

Í fjórða lagi geta börnin líka komið með alls konar viðurkenndar útskýringar á notkun sinni á tölvunni, m.a. eins og þau þurfi að vinna verkefni fyrir skólann í tölvunni, fylgjast með skilaboðum frá skólanum m.m.. Börnin segjast e.t.v. vera að vinna verkefni með bekkjarfélögum á tölvunni og foreldrar eiga erfitt með að vita hvað sé rétt í því sambandi.

Í fimmta lagi er tölvan enn ein viðbótin í tækninni sem foreldrar hafa ekki vaxið upp með og kunna ekki að kenna börnunum að stjórna. Foreldrarnir hafa ekki sem börn þurft að læra að hafa stjórn á tölvunotkun eins og börn þurfa í dag. Þeir hafa því ekki reynsluna af því að setja mörk á þessu sviði, það getur verið erfitt fyrir þá að vita hvað sé varasamt að vera lengi í tölvunni. Það er eflaust hægt að finna fleiri atriði sem sýna að foreldrar eiga erfitt með að stjórna tölvunotkun barna sinna en til að geta greint hvort um fíkn sé að ræða er gott að hafa eftirfarandi atriði í huga:

Sálfræðilegir þættir sem benda til tölvufíknar:

• Börnin upplifa sterka vellíðun eða sæluvímu á meðan þau eru í tölvunni.
• Erfiðleikar hjá börnunum við að stjórna notkuninni.
• Þau upplifa óslökkvandi löngun til að vera lengur og lengur í tölvunni
• Börnin vanrækja fjölskyldu, vini og ættingja.
• Börnin upplifa tómleika, depurð, leiða og eru pirruð þegar þau eru ekki í tölvunni.
• Þau segja ósatt til um tölvunotkun sína.
• Erfiðleikar í námi.

Líkamleg einkenni sem benda til tölvufíknar

• Verkir í úlnlið.
• Þurr til augnanna.
• Höfuðverkur sem lýsir sér eins og migreni
• Bakverkir
• Röskun á matartímum, t.s. sleppa úr máltíðum.
• Vanræksla á persónulegum þrifum.
• Erfiðleikar með og eða breytingar á svefni

Byrgjum brunninn.

Hvað skal gera ef foreldrar telja börnin eiga í vanda með tölvunotkun.

Ég hef hitt nokkra hugrakka foreldra sem hafa lokað fyrir aðgang barnanna að netinu inni á heimilinu. Það er reynsla margra þeirra að eftir viku eða hálfan mánuð koma börnin “aftur” þeas. losna undan “fíkninni” og fara að gera eitthvað annað, eins og spila, hitta félaga og jafnvel lesa bók. Það verður þó að segjast að þetta er sennilega örlagaríkasta aðgerðin og verður að fara varlega í hana. Best leiðin til að takast á við þetta er að afla sér upplýsinga (það er hægt að gera á netinu J, því netið er jú til margs gagnlegt), kynna sér vel tölvunotkun barnanna, setjast niður með þeim, ræða ástandið, skilgreina vandanna og áhyggjur foreldranna, finna lausnir og fylgja þeim eftir. Þegar um er að ræða að börnin eru ekki til í að takast á við vandann eða jafnvel vilja ekki viðurkenna hann verða foreldrar að taka af skarið hér sem annars staðar og setja reglur, reglur sem þeir geta verið vissir um að verði framfylgt. Stundum verða foreldrar að leita sér fagaðstoðar og eru til ýmsir sérfræðingar sem hafa kynnt sér þessi mál.

• Að það er hægt að teyma kú upp stiga en ekki niður hann.

•Að yfir daginn þrýstast þófarnir milli hryggjarliðanna saman svo að við erum styttri þegar við förum að sofa heldur en þegar við vöknum á morgnana.

• Að hárið á höfði þér vex í 2-6 ár og venjulega detta 70-100 hár af daglega. Augnhárin endast hins vegar einungis í 10 vikur.

• Að hraði taugaboða er allt að 300 km á klukkustund!

• Að lærbein í fólki eru sterkari en steinsteypa en þó er kjálkabeinið harðasta beinið í líkama okkar.

• Að auga strútsins er stærra en heili hans.

• Að í mannslíkamanum eru 96.000 kílómetrar af æðum. Þær gætu náð tvisvar og hálfum sinnum umhverfis jörðina.

• Að vindhraðinn þegar þú hnerrar er meiri en í fellibyl eða allt að 160 km á klukkustund!

• Að Kleópatra var sögð fegurst allra kvenna af því að hún baðaði sig alltaf í mjólk.

• Að geimfarar eiga erfitt með að gráta úti í geimnum. Þar sem ekkert þyngdarlögmál er geta tárin ekki runnið og því svífa droparnir bara um!

• Að fleira fólk notar bláa tannbursta en rauða.

• Að hjartað slær um það bil 100.000 sinnum á dag - þegar þú hvílist.

• Að þú fjórfaldar brennsluna við að hjóla, sexfaldar hana við að skokka og áttfaldar hana við að hlaupa.

• Að þó heilinn geti greint á milli 50.000 mismunandi bragðtegunda er ólíklegt að þú getir greint á milli eplamauks og laukstöppu ef þú heldur fyrir nefið og lokar augunum.

• Að um þrír fjórðu hlutar af hitatapi líkamans verða frá höfðinu á þér. Áttu góða húfu?

• Að hver maður hefur alls um fimm milljónir hára og þau vaxa um 12 millimetra á mánuði.

• Að hver manneskja hefur sitt eigið sérstaka tungufar sem er ólíkt öllum öðrum rétt eins og fingraför.

• Að tannskemmdir eru útbreiddasti sjúkdómur í veröldinni.

Þar kemur fram að hluti fyrirbura glími við langvinn og alvarleg heilsufarsvandamál og tilgangur rannsóknarinnar hafi verið að varpa ljósi á lífslíkur og fötlun fyrirbura. Rannsóknin var gerð á tveimur tímabilum, fyrst árin 1982-90 og síðari hluti 1991-1995 og voru niðurstöðurnar síðan bornar saman.

Á fyrra tímabilinu lifðu 19 af 87 lifandi fæddum börnum við fimm ára aldur. Af þeim voru þrjú börn fötluð eða 16%. Á seinna tímabilinu lifðu 35 af 67 lifandi fæddum börnum við fimm ára aldur en af þeim voru sex börn með fötlun eða 17%. Hlutfall fatlaðra barna hefur því ekki aukist marktækt. Þakkað reynslu og tækniframförum

Aukin þekking, reynsla og tækniframfarir seinni ára eru talin hafa bætt lífsmöguleika veikra fyrirbura en einna þyngst vegur þar aukin notkun svokallaðs lungnablöðruseytis við glærhimnusjúkdómi en notkun þess hófst árið 1990.

Að drukkna (ekki) í barninu...
Foreldrar ættu að halda í þær venjur sem búið var að koma upp áður en barnið fæddist. Þetta geta verið venjur eins og að fara í bíó á fimmtudögum, fara saman í bað eða leysa saman krossgátur. Þetta eru ekki aðeins dýrmætar samverustundir heldur einnig mikilvægur þáttur í því að lifa áfram eðlilegu lífi. Eins og gefur að skilja á barnið hug manns allan en mikilvægt er að varast að "drukkna í barninu" eins og einhver orðaði það.

Að fara út úr húsi
Það er ótrúlega auðvelt og skemmtilegt að taka nýfætt barn með sér hvert sem maður fer en foreldrar þurfa einnig að skreppa út saman án barnsins. Þá er nauðsynlegt að fá einhvern sem maður treystir vel til að passa barnið svo maður geti virkilega notið þess að vera "frjáls".

Samvera
Ef foreldrana langar til að gera eitthvað meira saman en þau hafa gert áður er rétti tíminn til þess núna. Þetta getur t.d. verið að læra nýja íþrótt, fara á dansnámskeið og þess háttar. Ef foreldrar gefa sér nokkra klukkutíma á viku til að stunda saman tómstundir tryggja þau sér samveru þar sem áherslan er lögð á þau sem einstaklinga en ekki sem foreldra. Það er alveg ótrúlegt hvað 2-3 klukkustundir á viku geta gert. (Athugið að í einni viku eru hvorki meira né minna en 168 klukkustundir svo ekki fá samviskubit yfir 2-3 tímum!)

Einvera
Eins og það er mikilvægt að foreldrarnir geri eitthvað saman er einnig mikilvægt fyrir móðurina að fá að vera ein. Hún þarf tíma og svigrúm til að "hlaða battaríin". Móðirin þarf að fá nokkrar stundir í hverri viku bara fyrir sjálfa sig. Þann tíma getur hún notað til að fara í búðir, heimsækja vini, fara í líkamsrækt og þess háttar. Bæði móðir og barn munu njóta góðs af því að móðirin einangrist ekki félagslega. Hættan á því er ekki eins mikil fyrir föðurinn þar sem hann vinnur að öllum líkindum úti og er því í meira sambandi við annað fólk en móðirin.

Fyrirmæli um afskipti lögreglu af börnum

1. Er barnið mitt veikt núna?

2. Hefur barnið mitt brugðist illa við bólusetningum áður?

3. Inniheldur sjúkrasaga barnsins eða fjölskyldunnar eftirfarandi sjúkdóma:

4. Veit ég hvort barnið mitt er í áhættuhópi vegna alvarlegra aukaverkana?

5. Hef ég allar upplýsingar sem tengjast aukaverkunum bóluefnisins?

6. Þekki ég aukaverkanirnar ef þær birtast?

7. Veit ég hvert á að tilkynna aukaverkanir?

8. Veit ég hver framleiðandi bóluefnisins er?

Sem foreldrar eigum við að kynna okkur áhættuna við bólusetningar. Það eru ekki öll börn sem koma jafn vel út úr þeim. Sum veikjast alvarlega og önnur deyja.

Lækni ber skylda að segja þér kosti og galla bólusetningar áður en barnið er sprautað. Í Bandaríkjunum eru gefnir út bæklingar um hvert bóluefni fyrir sig. Þeir ættu einnig að vera til hér á landi. Þú getur spurt lækninn þinn um upplýsingabréf, frá framleiðanda, sem á að fylgja bóluefninu.

Í Bandaríkjunum er læknum skylt að halda skrá yfir þær bólusetningar sem barnið hefur fengið og hvaðan þær eru. Það væri gaman að vita hvort læknar á Íslandi séu settir undir sömu lög.

Kynntu þér málið varðandi barnasjúkdóma og bólusetningar við þeim. Þú hefur endanlega ábyrgð gagnvart þínu barni og þú ert sá sem situr uppi með afleiðingarnar.

Biddu lækninn að athuga vel heilsu barnsins áður en það er bólusett.

Skráðu niður sjúkrasögu barnsins og nánustu skyldmenna og láttu lækninn fá afrit sem fylgir þá með gögnum um barnið þitt í heilbrigðiskerfinu. Áður en þú lætur bólusetja barnið spurðu þá hvort eitthvað af fyrrnefndu muni hafa áhrif á hvernig það bregðist við bóluefninu. Ef barnið hefur fengið alvarlegar aukaverkanir vegna fyrri bólusetningar er mjög líklegt að það bregðist enn ver við þeirri næstu. Ef þú ert ekki ánægður með svörin sem þú færð fáðu þá álit annarra.

Fylgstu vel með barninu eftir bólusetninguna. Hringdu í lækni þinn ef þig grunar að það sé að fá aukaverkanir og ef hann er ekki áhyggjufullur, en þú ert það, skaltu fara með það á næstu heilsugæslustöð eða bráðamóttöku.

Ekki láta starfsfólk heilbrigðiskerfisins hræða þig út í að láta bólusetja barnið þitt fyrr en þú ert sjálf/ur tilbúin/n að taka þá ákvörðun og ert áhyggjulaus með hana.

Í febrúar 2006 skýrði New York Times blaðið frá því að ofbeldistengdir glæpir hafi verið í lágmarki um öll Bandaríkin en í borgum eins og New York, Miami og Los Angeles, þá hafa þeir aukist verulega mikið víðs vegar um landið. Á meðan glæpir af þessu tagi einkenndust af deilum milli glæpaklíka og eiturlyfjasvæða áður fyrr, telur lögreglan orsakir flestra manndrápa í dag vera smávægilegar og ættu ekki einu sinni að valda slagsmálum, hvað þá skotbardögum eða hnífsstungum. Sakborningar segja lögreglunni að þeir hafi drepið þann sem niðurlægði þá eða einhvern úr fjölskyldu þeirra, eða þann sem sendi þeim illilegt augnaráð. [1]

„Lögreglustjórinn Nannette H. Hegerty frá Milwaukee kallar það „reiðimálið“ segir í blaðinu sem hefur ennfremur eftir henni: „Við höfum fyrir augunum mjög reiða þjóð sem berst ekki lengur með hnefunum heldur grípur beint til byssunnar.“ „Þegar við spyrjum af hverju skaustu þennan mann fáum við svör eins og „hann rakst í mig“ eða „hann horfði á kærustuna mína“ segir Sylvester M. Johnson, lögreglustjóri Fíladelfíu. „Það er ekki eins og þeir séu keyrandi um skjótandi á hvorn annan, heldur eru þetta rifrildi, heimskuleg rifrildi vegna heimskulegra hluta.“ Ástæða ofbeldisglæpa hefur oftast verið rifrildi en það sem er að gerast er að menn grípa miklu fyrr til byssunnar en áður. „Í ránum“ segir Lögreglustjóri Milwaukee, Hegerty: „jafnvel eftir að manneskja hefur gefist upp, skýtur byssumaðurinn hann samt. Það var ekki eins mikið um þetta áður fyrr.“

Hvað getur ollið þessari aukningu á ofbeldi? Við getum látið okkur detta í hug að skráður magnesíumskortur 70% þjóðarinnar geti verið hluti af vandamálinu og að við upplifum glæpi tengda þeim sem eru verst settir af þessum skorti. Tveir frumþættir þess að heili okkar starfi eðlilega eru nægar orkubirgðir og hæfilega mikið magn lífefna sem eiga þátt í að senda taugaboð um líkamann. Magnesíum er lífsnauðsynlegt bæði til að framleiða orku og taugaboðefni, auk þess til viðhalds varnarveggja milli blóðs og heila. Kjarni vísindanna tengir magnesíum við taugafræðilega sjúkdóma. [2]

Magnesíum skortur veldur serótónín skorti
með væntanlegum afbrigðilegum hegðunum,
þar með töldu þunglyndi, sjálfsmorðum
og óraunhæfum ofbeldisverkum.
Paul Mason.

Embættismenn heilsugeirans og lyfjafyrirtækin vilja ekkert vita um notkun einfaldra steinefna til meðhöndlunar á þunglyndi eða ofbeldi. Síðan serotonin lyfin (SSRI) og önnur geðlyf komu á markaðinn hafa ótal rannsóknir sýnt að hin svokallaða „nýja kynslóð“ geðlyfja hefur reynst gagnslaus og hættuleg. Um allan heim hefur sala á geðlyfjum aukist, úr 263 milljónum dollara árið 1986 í 8,6 þúsund milljónir dollara árið 2004 og sala þundlyndislyfja aukist úr 240 milljónum dollara árið 1986 í 11,2 þúsund milljónir dollara. Samanlagt jókst salan á þessum tveimur tegundum lyfja úr 500 milljónum dollara árið 1986 í 20 þúsund milljónir dollara árið 2004, sem er um 40% aukning, segir Robert Whitaker, höfundur Mad in America. [3]

Samkvæmt rannsókn sem Geðheilbrigðisstofnun Bandaríkjanna
borgaði fyrir þá hefur hefur sjálfsmorðshugsunum- og
hegðun ekkert fækkað þrátt fyrir gífurlega aukningu
á meðhöndlun geðsjúkdóma á undanförnum 10 árum.
The Washington Post. Júní 2005.

Þó að það séu margar oft flóknar orsakir sem ná yfir hið líkamlega, tilfinningalega, geðræna og andlega svið okkar, þá er hægt að kenna næringarskorti um megnið af því ofbeldi og þunglyndi sem við upplifum þessa dagana, en er jafnframt auðveldast að lagfæra. Það er ljóst t.d. skortur eða ójafnvægi á magnesíumbirgðum líkamans eigi stóran þátt í einkennum skapgerðasjúkdóma. Athugunar- og tilraunarannsóknir hafa sýnt samband á milli magnesíums og árásarhneigðar [4][5][6][7][8], kvíða [9][10][11], ADHD (athyglisbrests, ofvirkni) [12][13][14][15], maníu-þunglyndis [16][17], þunglyndis [18][19][20][21] og geðklofa [22][23][24][25].

Sjúklingar sem hafa reynt sjálfsmorð
(annaðhvort ofbeldiskennt eða ekki)
höfðu áberandi minna magn af magnesíumi í heilavökva
sama hvaða sjúkdóm þeir höfðu greinst með. [26]

Pomeranian lyfjaháskólinn staðhæfir að mataræði eigi mikinn þátt í orsök ADHD og að magnesíum skortur geti leitt til truflandi hegðunar. [27] Jafnvel vægur skortur á magnesíumi getur valdið viðkvæmni gagnvart hávaða, taugaveiklun, pirringi, þunglyndi, ruglingi, viprum, skjálfta, kvíða og svefnleysi.

Samkvæmt upplýsingum frá Evelyn Pringle, rannsóknablaðamanni, veigra lyfjafyrirtækin ekki fyrir sér að raka inn peningum út á börn. Þann 25. apríl, 2005 skýrði dagblaðið Ohio Columbus Dispatch frá rannsókn á læknaskýrslum sem leiddi í ljós að 18 börnum, í Ohio fylki, á aldrinum 0 til 3ja ára hafði verið gefið geðlyf í júlí 2004.“ Það er glæpsamlegt athæfi og sorglegt hvað barnalæknar og geðlæknar eru að gera börnum með því að gefa þeim þessi lyf, sem eru full af eiturefnum.

Þegar líkami 19 ára stúlku, Traci Johnson,
fannst hangandi í sturtuklefa rannsóknarstofu
lyfjafyrirtækisins Eli Lilly voru yfirvöld
Bandaríkjanna fljót að tilkynna að sjálfsmorð hennar
hafi ekki verið tengt nýju þunglyndislyfi
sem hún var að aðstoða við að prófa.[28]

Magnesíum fareindir hafa næringar- og lyfjafræðilega verkun sem ver okkur gegn taugaskemmdum allskonar allt frá hávaða frá umhverfinu til líkamlegra áverka. Magnesíumskortur, jafnvel þó hann sé vægur, eykur móttækileika fyrir taugafræðilegra og sálfræðilegra streituvalda bæði í dýrum og heilbrigðu fólki. „Magnesíumskortur eykur móttækileika fyrir líkamlegum skemmdum af völdum streitu. Áhrif adrenalíns vegna sálfræðilegrar streitu veldur því að magnesíum yfirgefur frumur og skolast út úr líkamanum með þvagi og og birgðir líkamans af því klárast.“ segir Dr. Leo Galland. [29]

Linus Pauling var einna fyrstur til þess að benda á mikilvægi næringar til að hafa áhrif á afbrigðilegar breytingar í efnaumhverfi heilans. Dr. Pauling sýndi fram á að næringarefni eins og ascorbinsýra, þíamín, níasínamíd (B3 vítamín), pýridoxín, B12 vítamín, fólinsýra, magnesíum, glútamic sýra og tryptófan væru jafn tengd heilastarfseminni og geðsjúkdómar. Auk þess að gera líkama okkar sterkan og hraustan, hjálpar góð næring okkur að halda geðheilbrigði og tilfinningalegu jafnvægi. Með réttri næringu sem inniheldur næringarefni í réttum hlutföllum er hægt að meðhöndla geðsjúkdóma með góðum árangri.

„Árið 1970 las ég um verk Dr. Abram Hoffer og á þeim tíma kom til mín vinkona mín sem hafði nýlega verið stöðvuð af eiginmanni sínum í því að fyrirfara sér í gasofni. Hún stakk höfðinu inn og skrúfaði frá gasinu. Hún hafði nýlega byrjað á nýju lyfi við maníu-þunglyndi. Hún hafði verið lögð inn á geðspítala árlega á vorin. Ég setti hana á stóran skammt af B3, magnesíum, C vítamín og sínk. Í dag er hún 90 ára og með ljómandi skýran huga. Á þeim 33 árum síðan þá hefur hún aðeins verið lögð inn á geðspítalann einu sinni og það var vegna þess að hún hélt að sér væri batnað og hætti að taka inn vítamín/steinefnablönduna. Á sama tíma kom til okkar ungur maður á sama geðlyfi sem hafði líka reynt sjálfsmorð. Sami árangur náðist með hann. Þetta var í litlum bæ með 16,000 manns. Síðan hefur sami árangur náðst með alla sem hafa komið til mín vegna þunglyndis, maníu-þunglyndis og geðklofa.“ Michael Sichel, D.O., N.D. Chittaway Bay, Nýju Suður Wales, Ástralíu.

Árið 2000 skráði heilbrigðisstofnun bandaríkjanna (Nationa Institue of Health (NIH)) þunglyndi sem einkenni magnesíumskorts. NIH skilgreindi magnesíumskorts-einkenni með því að skipta þeim niður í þrjá flokka: Byrjunareinkenni eru (eitt eða fleiri) pirringur, kvíði (ásamt þráhyggju og Tourette heilkenni), anorexía, þreyta, svefnleysi og vöðvakippir. Seinni einkenni eru eitthvað af ofantöldu og mögulega hraður hjartsláttur, óreglulegur hjartsláttur og aðrar breytingar á hjarta- og æðakerfinu (sumar lífshættulegar). Alvarleg einkenni eru eitt eða fleiri af ofantöldu og alvarlegri einkenni eins og stingir um allan líkamann, dofi, stöðugir vöðvasamdrættir ásamt ofskynjunum og óráði, (ásamt þunglyndi) og loks vitglöp (Alzheimer sjúkdómur).

Vægur magnesíum skortur virðist vera algengur meðal sjúklinga með sjúkdóma sem hefta starfsemi líkamans eða taugasjúkdóma og virðast blandast saman í eina geðflækju sem samanstendur af þreytu, svefnvandamálum, pirringi, ofurörvun, vöðvakrömpum og oföndun.

Venjulega eru gleði, depurð og sorg hluti af daglegu lífi. Stutt tímabil þunglyndis sem viðbragð við vandamálum daglegs lífs er eðlilegt, en langt tímabil þunglyndis eða depurðar er óeðlilegt. Flestir þunglyndiskaflar eiga uppruna sinn í streituvaldandi persónulegu áfalli eins og ástvinamissi eða breytingum á högum einstaklings og þunglyndi í skamman tíma er hluti af því að komast í gegnum það. Langtíma þunglyndi er hinsvegar oftast vegna þess að magnesíum skolast úr líkamanum vegna streitunnar og fellur niður í hættulega lítið magn.

Með því að bæta líkamanum upp tapið á magnesíumsöltum, annaðhvort við inntöku þess eða að baða sig í þeim, eykur strax viðnám hans gegn streitu. Ef heilbrigðisstofnunin í US veit þetta, af hverju í ósköpunum nota læknar þá ekki magnesíum til þess að lækna þunglyndi og aðra geðræna (og líkamlega) sjúkdóma, spyr George Eby, sem læknaði sjálfan sig af þunglyndi með magnesíumi og stofnaði www.coldcure.com.

Vitnisburður Georgs Eby:
„Ég er alltaf jafn hissa á gagnsemi magnesíums í að meðhöndla og koma í veg fyrir þunglyndi. Ég sé líka mikilvægi þess að rannsaka það nánar með tilliti til hversu mikill skortur virðist vera á því í vestrænu mataræði, vegna þess hversu ódýrt er að nota það til þess að lækna mjög marga kostnaðarsama sjúkdóma, hvort sem þeir eru lífshættulegir eður ei. Ég veit hversu slæmt þunglyndi getur verið, vegna þess að september 1999 til apríl 2000 eyddi ég í þunglyndi sem versnaði stöðugt. Um jólin versnaði þunglyndið til muna, nærri sjálfsmorðshugsunum í styrkleika og hélst þannig í fjóra mánuði í viðbót. Ég hélt að ég gæti aldrei orðið svo illa leikinn lífefnalega að það myndi valda mér sjálfsmorðshugsunum og tilburðum. Ég hafði verið á Zolofti (þunglyndislyf) síðan 1987 sem virtist halda þunglyndinu niðri. Ég lifði á Zoloft, en í september 1999 hætti það að virka og ég vissi að eitthvað væri að. Þunglyndi mitt orsakaðist af margra ára streitu vegna of mikils vinnuálags, kvíða, minni háttar maníu, vefjagigt, fáum kvíðaköstum, reiði, streitu, lélegu mataræði, yfirþyrmandi tilfinningaflóði, vöðvakrömpum, ofsóknaræði, astma, nálardofa í höndum, handleggjum, bringu og vörum. Ég vildi sofa allan daginn og átti mjög erfitt með að fara á fætur á morgnana. Stundum fannst mér varirnar á mér ætla að titra út úr andlitinu á mér. Fyrir um það bil 10 árum fékk ég kvalafullt kalk oxalate nýrnasteinakast sem er þekkt einkenni magnesíumskorts. Fáum vikum áður en ég var lagður inn á spítala í janúar 2000 var ég mjög máttfarinn, í geðdeyfð, þunglyndur með skrítnar sjáfsmorðshugsanir og undir gífurlegu álagi. Núna get ég séð þessi „geðrænu“ einkenni sem einkenni skorts á magnesíumi og/eða kalkeitrunar. Ég var látinn á allar tegundir geðlyfja sem þekktust þá og fékk alvarlegar aukaverkanir af þeim öllum og leið bara verr og verr. Ekkert virkaði. Ég léttist og var með alvarlegt harðlífi. Ég var líka með óreglulegan hjartslátt. Þann 12. apríl árið 2000 héldu mínir nánustu að ég væri að deyja því ég leit svo illa út. Geðlæknirinn minn var því sammála og tók mig af öllum lyfjum og setti mig á lithíum carbonate í örlitlu magni (150mg. tvisvar á dag). Stuttu seinna tók ég upp eintak af Nutrition Almanac, McGraw-Hill Book Company, New York, frá því 1975 og opnaði það af rælni beint í kaflann um magnesíum. Mér fannst það athyglisvert að lesa að fólk sem væri þunglynt og með sjálfsmorðshugsanir væri með lítið magnesíum í blóðvökva. Greinin sagði líka frá því að magnesíum hefði verið notað með góðum árangri við þunglyndi. Manneskja með skort á magnesíumi á það til að vera ósamvinnuþýð, draga sig í hlé, vera sinnulaus og taugaveikluð, vera með skjálfta og yfirleitt mikið af einkennum sem eru tengd þunglyndi.
Nokkrum mánuðum áður en ég fékk þunglyndi hafði ég verið lagður inn á spítala vegna brjóstverkja, hjartsláttaróreglu og þess að ég gat ekki andað meira en 1/5 af eðlilegum andardrætti. Það fannst ekkert að hjartanu, en læknaneminn gaf mér magnesíum-súlfat blöndu í æð. Nokkrum klukkustundum seinna hurfu öll einkennin eins snögglega og þau birtust. Það sem ég var að byrja að uppgötva var að næstum öll sjúkdómseinkenni fullorðinsára minna voru tengd skorti á magnesíumi. Loks ákvað ég að byrja að taka magnesíum í þrisvar sinnum stærri skammti en ráðlagður dagskammtur er í US, 400 mg á morgnana, 400 mg um miðjan dag og 400 mg um háttatímann. Ég notaði magnesium-glycinate blöndu frá Carlson (200 mg frum-magnesíum). Mér fór að líða mun betur að nokkrum dögum liðnum, þunglyndið minnkaði, en ég fékk smá niðurgang. Innan viku til 10 daga eftir að ég byrjaði að taka magnesíum var ég mjög nálægt því að vera heill heilsu. Ég leit svo vel út að geðlæknirinn minn sagði að ég hefði aldrei litið svona vel út áður. Eftir því sem mér batnaði meira minnkaði ég skammtinn niður í það sem hentaði mér best. Ég minnkaði skammtinn aðeins of mikið og þá komu einkennin strax aftur. Að lokum jafnaði ég þetta út og fór að taka reglulega fjórar 200 mg töflur daglega af magnesíumi (sem magnesíum glycinate). Þunglyndið er algjörlega horfið. Ég er athafnasamur og virkur andlega, tilfinningalega og líkamlega. Sjónin mín varð eðlileg og hægðirnar líka.“

Lyfjafyrirtæki og menntastofnanir eru í mikilli herferð til að fá foreldra til þess að segja já við heilaskemmandi lyfjum, þar sem Rítalínið ber hæst, jafnvel þó það sé lyf sem hefur sterkari áhrif á heilann en kókaín. [30] Yfirgnæfandi meirihluti barna sem sett eru á geðlyf eru sett á þau vegna ADD (athyglisbrests) ADHD (athyglisbrests og ofvirkni). Í sumum tilfellum er lyfjataka skilyrði þess að börnin fái að fara í skólann eða það sem verra er að ríkið fjarlægir þau af heimilum sínum.

Ofan á allt þetta hefur barnaspítali Fíladelfíu fylkis hefur skýrt frá því að 19% barna sem nýlega voru greind með sykursýki 2 eru líka með taugasjúkdóma. Mörg þeirra fá geðlyf eins og t.d. Zyprexa, Risperdal, Geodon, Seroquel, Clozaril og Abilify. Öll þessi lyf eru með aðvörunarmiða sem varar lækna við hættunni á sykursýki 2. Hugsanlega lækka öll þessi lyf magnesíummagnið í líkamanum.

Ekki, og ég öskra, EKKI treysta sálfræðingum,
geðlæknum og núverandi eiturlyfjahvetjandi skólakerfi.
Dr. Julian Whitaker
 

Það er alþjóðleg sprenging í lyfjagjöf barna vegna þess að foreldrum, kennurum og stjórnmálamönnum hefur verið talin trú um að einungis mikil lyfjagjöf frá unga aldri muni koma ‘þjáðu’ börnunum í gegnum erfiðleika lífsins. Sjálfsmorðum unglinga hefur fjölgað um þriðjung síðan 1960 í USA. Í dag eru sjálfsmorð helsta orsök dauða 15-24 ára ungmenna, næst á eftir bílslysum. Frá því í byrjun níunda áratugarins hafa milljónir barna um heim allan tekið þunglyndislyf sem ríkisvaldið viðurkennir núna að valdi sjálfsmorðstilraunum. Þetta er önnur hlið magnesíumskorts, hrikaleg martröð af völdum þessara lyfja, sem í ofanálag lækka magn magnesíums í líkamanum.

Það hefur verið langur aðdragandi að árás geðlæknisfræðinnar á ungdóminn. Geðlæknisfræði hefur á síðustu tveimur áratugum gefið ábatasömum eiturefnavopnum lausan tauminn sem eyðileggjandi árás á börn og kalla það lyflækningar. Geðlæknar eru búnir að skapa heila kynslóð af eiturlyfjafíklum og eru í rauninni að gera lífið miklu verra fyrir börn, þegar þeir ættu að vera að hjálpa þeim.

Barnageðlæknar eru einn af hættulegustu óvinum barna
og líka fullorðinna. Það verður að útrýma þeim.
Dr. Thomas Szasz, prófessor í geðlækningum.

Dr. Sydney Walker, höfundur The Hyperactivity Hoax (ofvirkni blekkingin), segir: „þúsundir barna sem sett eru á geðlyf eru einfaldlega gáfuð. Þessum nemendum hundleiðist og fólki sem leiðist iðar í sæti sínu, dillar sér, klórar sér, teygir sig og (sérstaklega strákar) leitar leiða til að koma sér í vandræði. Í greininni bætir hann við að ofan á leiðindin bætist við lítið magn af magnesíumi í líkama þeirra og svo eyðileggingin sem geðlyfin valda.

Hvað sjáum við þá þegar við skoðum heildarmyndina? Börn fæðast undir áhrifum lyfja með ónáttúrulegum aðferðum, svo eru þau bólusett (innrás eiturefna beint í blóðið), gefið pensillín út í það óendanlega, borða næringarlausa fæðu, horfa á sjónvarp út í eitt, þjást í gegnum steinrunnið námsefni, eru varnarlaus gagnvart þúsundum eiturefna í umhverfinu og á heimilinu, fá fleiri bólusetningar, þjást af næringarskorti á meðan þau troða í sig alls kyns ruslfæði og fitna, aðeins til þess að þurfa að þjást vegna lyfjagjafa frá geðlæknum fyrir að vera komin í það ástand sem þau eru.

Sótthiti er ekki sjúkdómur heldur einkenni þess að líkaminn sé í ójafnvægi. Mismunandi skoðanir á hvernig bregðast skuli við hita í börnum gera foreldra oft kvíðna og áhyggjufulla þegar börn þeirra fá háan hita vegna þess að þá vita þeir ekki hvernig bregðast skuli við. Hiti er ekki illkynja og er mikið misskilið einkenni. Almennt ástand barnsins segir okkur mikið meira um hversu veikt barnið er heldur en hitastigið á mælinum. Börn undir þriggja ára að aldri geta verið mjög veik með tiltölulega lágan hita jafnvel undir 37° C, en eldri börn geta hlaupið um með tiltölulega háan hita.

Börn fæðast varnarlaus inn í þennan heim og hlutverk okkar foreldra og samfélagsins er að vernda þau svo þau komist farsællega í gegn um bernsku og unglingsár, þannig að þau öðlist færni til að velja og hafna.

Þetta er ekki einfalt verkefni sem foreldrar standa frammi fyrir  – því að börnin verða fyrir miklum og misgóðum utanaðkomandi áhrifum sem við þurfum stöðugt að glíma við. Áreitið í samfélaginu eykst og það verður bara flóknara og flóknara að eiga við það.

Áreitið getur verið af ýmsum toga: Góða amman sem spillir smábarni með sælgæti og óhollustu, stóri frændinn sem kennir litla barninu ljót orð. Kallinn í næsta húsi sem keyrir eins og vitleysingur niður götuna, vinurinn sem má hangsa í tölvu allan daginn eða öll barnaafmælin með bönnuðum hryllingsmyndum.

eða: Fréttatímar með hryllilegum myndum, litla vinkonan sem má mála sig 6 ára, óhollur matur sem er auglýstur í barnatíma, vinsælir grínarar sem sýna slæmt fordæmi, tónlistarmyndbönd frægra hljómsveita sem eru í raun klámmyndir, vinurinn sem fær „allt“, eða dæmin um börn sem kynnast klámsíðum í barnaskólum landsins…

Hvernig verndum við eiginlega börnin við þessar aðstæður?

Banna slæma sjónvarpsþætti? Hafa fréttatímana seint á kvöldin? Banna tónlistarmyndbönd? Banna internetið? Banna auglýsingar á ákveðnum tímum eða í kring um barnatíma?

Auglýsingar endurspegla það sem er í gangi í þjóðfélaginu. Þær benda á og vekja athygli (ef vel tekst til) en þær breyta ekki samfélaginu. Þær eru ekki hinn eiginlegi drifkraftur, þær styðja aftur á móti við það sem togar neyslu eða skoðanir áfram.

Sem foreldri finnast mér beinar auglýsingar lítið vandamál sem frekar auðvelt er að eiga við. En þær virðast vera það sem mönnum dettur helst í hug að benda á þegar vantar blóraböggul í flóknum heimi áreitis. Oft virðist sem menn rugli saman áreiti úr sjónvarpi og jafnvel netinu og kalli það auglýsingaáreiti til einföldunar – en því fer auðvitað víðs fjarri að það sé rétt.

Sem auglýsingamanneskju finnst mér auðvitað að það ætti fremur að banna lélegar og illa gerðar auglýsingar og þær eru vissulega margar! J

Öll viljum við vernda börnin okkar fyrir óæskilegum áhrifum og sjálf vildi ég gjarnan að það til væru einfaldar leiðir að því, eins og að banna – en sú leið er að mínu mati ekki líkleg til árangurs.

1. Beinar auglýsingar og óbeinar. – Við getum bannað vel greinanlegar auglýsingar fyrir barnaefni en við höfum enga leið til að banna illgreinanlegar auglýsingar sem er að finna inni í dagskrárefninu sjálfu. Þetta sem kallast „product placement“ eða vörur inni í dagskrárefni, er miklu lúmskari leið til að auglýsa en beinar auglýsingar. Og með banni ýtum við fyrirtækjum lengra inn á þá braut.

Mjög margt, ef ekki flest barnaefni, er í raun vara. Við getum nefnt sem dæmi Disneymyndir en Disney hagnast mun meira á Disney vörum en dagskrárefni merktu Disney sjálfu. Sama gildir um þætti eins og Bubbi byggir, Stubbana, Latabæ, jafnvel Lína langsokkur og Múmínálfarnir er hægt að finna sem dót líka. Ég þekki 4 ára sem spyr þegar hún sér bangsa – í hverju er þessi? Áttar sig ekki á því að það eru til leikföng sem eru ekki í sjónvarpi eða á DVD.

2. Við megum heldur ekki gleyma því að eðli markaðssetningar er þannig að hún leitar alltaf fram hjá hindrunum. Markaðsmál ganga út á að finna nýjar leiðir og nýjar brautir að fara. Ef við bönnum auglýsingar finna menn aðrar leiðir og eru í raun löngu farnir að gera það, samanber það sem ég sagði hér áðan.

3. Hætta á ritskoðun – með því að banna auglýsingar erum við líka að ýta burt „góðum“ vörum. Má auglýsa nýja barnaljóðabók eftir Þórarinn Eldjárn eða á að banna það? Má auglýsa mjólk eða ost – er hann hollur? Kókómjólk? Kók? Franskar kartöflur? Eða nýjan disk með Strákunum? Hvað með sætt morgunkorn? Eða grænmeti og ávexti? Augýsingar um umferðina eða önnur góð málefni? Sum okkar segja já við sumu en nei við öðru, alveg eins og í búðinni þar sem við veljum og höfnum. Hver verður ritstjórinn?

Ég man eftir syni mínum spyrjandi – hvenær kaupum við heilsukoddann (auglýstur í sjónvarpsmarkaði) eða grænmetisskrautskerann? Hann var alveg heillaður af honum. Það er lítið mál fyrir foreldri að eiga við svona fyrirspurnir – en æði eins og Pokémon sem hvergi var auglýst var miklu erfiðara að eiga við og kostaði mig og son minn stórfé og marga misjafna lífsreynslu. Hjá mörgum foreldrum er erfiðasta glíman í búðinni sjálfri – t.d. fyrir framan sælgætishallir stórmarkaða – ættum við að banna þær? Eða glíman við að vera eins og hinir… Barátta gegn auglýsingum eru grín í samanburði við þá baráttu.

4. Önnur spurning er hvort yfirleitt verður framleitt barnaefni í markaðsumhverfinu (ekki ríkisstyrktu eða áskriftarumhverfi sem við stefnum hraðbyri inn í ef engar auglýsingar eru.

5. Það er mjög mikilvægt að átta sig á því að neytendur/foreldrar eru ekki fórnarlömb heldur stýrihópur. Við ráðum alveg hvort við bregðumst við auglýsingum eða ekki – það er enginn sem skyldar okkur til að kaupa auglýsta vöru. Þó börnin biðji um eitthvað þurfum við alls ekki að kaupa það. Eða liggur vandinn þar? Nennum við ekki að segja nei – eða þorum við ekki að vera sjálfstæð og hvetja börnin til þess líka. Það erum við sjálf sem mótum börnin okkar mest, hvort sem það er í hegðun í umferðinni eða sem neytendur.

7. Að lokum má ekki gleyma því að slæm markaðssetning kemur á endanum niður á framleiðandanum sjálfum. Það sem auglýsandi óttast hvað mest er að lenda í þeirri aðstöðu að styggja neytendur. Í markaðsdeildum fyrirtækja er fólk sem er alltaf að leita nýrra leiða til að nálgast ólíka hópa og stundum tekst vel upp en stundum ekki. Við neytendur ráðum alveg hvernig við tökum þessum sendingum/auglýsingum.

Dæmi:

-       námsmenn sem fá brúnkuklúta í prófum – þetta átti auðvitað að vera grín en mæltist illa fyrir hjá stórum hluta markhópsins (skaðinn er hjá fyrirtækinu)

-       fyrirtæki sem sendir út sælgæti eða súkkulaðidagatöl til smábarna – eru foreldrar ánægðir með það? Kannski sumir, en aðrir alls ekki og þá beina þeir viðskiptum sínum sennilega annað sem er ekki gott fyrir sendandann.

Það er staðreynd að börn verða fyrir mjög miklu áreiti í dag en boð og bönn eru ekki raunhæf leið til að vernda þau. Meðal annars vegna þess að ómögulegt er að sjá hvar á að leggja línuna - og þar sýnist líka sitt hverjum.

Þar sem  það er  of langt mál að rekja þessi lagaákvæði   í einstökum atriðum   hef ég   dreift  samantekt á þeim  hér  á  málþinginu.   Ég  mun því  í máli   mínu  stikla  á stóru   en  vísa   mönnum   á  samantektina ef þeir  vilja  glöggva  sig  frekar  á  efninu

Fyrst  ber  að nefna   3. mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar en hún hljóðar svo:  ” Börnum skal  tryggð í lögum sú vernd og umönnun sem velferð þeirra  krefst. ”       Þetta  ákvæði kom inn í stjórnarskrána við endurskoðun mannréttindaákvæða  hennar árið 1995.  Í athugasemdum með frumvarpi til stjórnskipunarlaga segir að ákvæðið leggi  þá skyldu á löggjafann  að setja lög  til að veita börnum fyrrnefnda tryggingu  en jafnframt  feli það í sér  ”öllu meiri efnisreglu því unnt gæti verið að sækja stoð og áréttingu til þess fyrir heimild til undantekninga frá öðrum reglum mannréttindakafla stjórnarskrárinnar ef slíkar undantekningar eru nauðsynlegar til verndar börnum.”   Samkvæmt þessu gæti tjáningarfrelsi manna verið settar skorður  ef  nauðsynlegt getur talist  til verndar börnum.

Ákvæðið  sækir fyrirmynd sína í  2. mgr. 3. gr.  samnings Sameinuðu þjóðanna  um réttindi barnsins sem  fullgiltur var af Íslands hálfu 1992.  Í  17. gr.  hans segir að aðildarríkin  viðurkenni  mikilvægi fjölmiðla og skulu þau  (ríkin) sjá um að börn eigi greiðan aðgang  að upplýsingum og efni af ýmsum uppruna frá eigin landi og erlendis frá  en þau skulu jafnframt   stuðla að því að mótaðar verði  viðeigandi leiðbeiningarreglur um vernd barns fyrir upplýsingum og efni sem skaðað getur velferð þess .

Ákvæði um  markaðssetningu gagnvart börnum og auglýsingar er að finna annars vegar í  lögum um eftirlit með óréttmætum viðskiptaháttum og gagnsæi markaðarins nr.  57/2005     og  hins vegar í útvarpslögum nr. 53/2000.

Fyrrnefndu lögin  taka  skv. 1. gr. þeirra   til  hvers konar  atvinnustarfsemi, svo sem framleiðslu, verslunar og þjónustu, án tillits til þess hvort  hún er rekin af einstaklingum, félögum, opinberum aðilum eða öðrum.   Öllum  þeim  sem  athafna  sig  á  íslenskum markaði  ber  því  að  fara  að þessum lögum   í öllu því sem þeir aðhafast þar.

Meginreglu  laganna er  að finna  í 5. gr.  þar sem kveðið er á um að  óheimilt sé að aðhafast  nokkuð það sem  brýtur  í bága við  góða viðskiptahætti í atvinnustarfsemi eins þeir eru tíðkaðir  eða  eitthvað það sem óhæfilegt  er gagnvart  hagsmunum  neytenda.

Þetta  ákvæði  er  sett  til  að gæta  hagsmuna neytenda á markaðnum, til að vernda neytendur og þar með talið börn.  Þeir sem stunda  viðskipti mega ekki  aðhafast neitt sem telst óhæfilegt í skilningnum- ekki við hæfi, ósæmandi, ótilhlýðilegt, óviðeigandi.     Mat  á því hvað telst  óhæfilegt  ræðst  auðvitað  af  skilningi manna  og  tíðaranda  á  hverjum tíma  en  einnig  og  ekki síður  af því  að  hverjum      viðskiptum/markaðssetningu   er  beint  hverju sinni.  Þá  má ekki  aðhafast  neitt, sem talist getur  óhæfilegt  gagnvart  þeim  tiltekna  hópi.   Þegar markaðssetningu er beint að börnum verður skv.  þessu að gæta þess hvað er við hæfi  þegar sá aldurshópur á  í hlut. 

Í  8. gr. laganna  er  sérstaklega  fjallað um  auglýsingar  og   í  þremur  af fimm málsgreinum er  sérstaklega  fjallað um  auglýsingar   og  börn.: 

   Auglýsingar, sem höfða eiga til íslenskra neytenda, skulu vera á íslenskri   tungu.
   Auglýsingar skulu þannig úr garði gerðar að ekki leiki vafi á að um auglýsingar sé að ræða. Skulu þær skýrt aðgreindar frá öðru efni fjölmiðla.
   Auglýsingar skulu miðast við að börn sjái þær og heyri og mega þær á engan hátt misbjóða þeim.
   Í auglýsingum verður að sýna sérstaka varkárni vegna trúgirni barna og unglinga og áhrifa á þau.
   Komi börn fram í auglýsingum skal þess gætt að sýna hvorki né lýsa hættulegu atferli eða atvikum er leitt geti til þess að þau eða önnur börn komist í hættu eða geri það sem óheimilt er. 

Ákvæði þetta var fyrst tekið upp í   samkeppnislögin  frá 1993  og  var   Ísland  fyrst  Norðurlandanna til að setja  sérstakt ákvæði um auglýsingar og börn inn í  viðskipta- og markaðslöggjöfina. Leggja  ber   áherslu á að  það  tekur  ekki einungis til auglýsinga í  hljóðvarpi og sjónvarpi  heldur til allra  auglýsinga  hvar  sem  þær birtast-   svo  sem  í blöðum, kvikmyndahúsum, á  strætisvagnaskýlum, veltiskiltum  og  veraldarvefnum.

Neytendastofa  fer  með eftirlit samkvæmt lögunum  og  getur  sett nánari reglur  í þessu efni.  Gísli Tryggvason, talsmaður neytenda og Anna Birna Halldórsdóttir, sviðsstjóri Markaðssviðs Neytendastofu,   munu   fjalla nánar um í hverju það  eftirlit er fólgið   og  hverju það varðar  að brjóta  lögin.

Í útvarpslögum nr. 53/2000 er vikið að vernd  barna gegn  óheimilu efni í 14. gr.  og  í 20. gr.   að vernd barna  gegn ótilhlýðilegum  auglýsingum.  Í  20. gr. segir:

Útvarpsauglýsingar skulu þannig gerðar og fluttar að þær valdi ekki börnum siðferðilegum eða líkamlegum skaða. Í útvarpsauglýsingum er óleyfilegt að:
   a. hvetja börn til þess að kaupa vöru eða þjónustu með því að notfæra sér reynsluleysi þeirra eða trúgirni,
   b. hvetja börn til þess að telja foreldra sína eða aðra á að kaupa vöru eða þjónustu sem auglýst er,
   c. notfæra sér það sérstaka trúnaðartraust sem börn bera til foreldra, kennara eða annars fólks eða
   d. sýna börn að tilefnislausu við hættulegar aðstæður

Ákvæði þetta   var sniðið eftir 16. gr.  tilskipunar Evrópusambandsins   nr. 89/552/EBE  um  sjónvarpsrekstur eins og henni var breytt með  97/36/EB    (– nánast orðrétt)     sem  hér  hefur verið dreift.  20. gr.  útvarpslaga tekur þó til  auglýsinga í sjónvarpi  og  hljóðvarpi.      (Í athugasemdum með frumvarpi til útvarpslaga var  rökstuðningur     20. gr. áhugaverður: ”Rík ástæða er til þess að setja nokkrar skorður við markaðssetningu sem ætlað er að hafa áhrif á börn. Börnum hættir til trúgirni vegna reynsluleysis síns og þekkingarskorts. Jafnframt eru börn áhugaverður markhópur margra auglýsenda þar sem þau eru framtíðarneytendur. Óskir barnanna hafa ekki einungis áhrif á kaup fyrir þau sjálf, heldur einnig á innkaupamynstur allrar fjölskyldunnar. Verður að gæta þess svo sem kostur er að með auglýsingum sé forráðamönnum barna ekki gert erfitt fyrir við ákvarðanir um kaup á vörum og þjónustu í þágu barnanna og fjölskyldunnar allrar eða að láta kaup hjá líða. Efni greinarinnar er skýrt og þarfnast ekki nánari skýringa.”)

Auk þessara laga  má nefna ýmis lög sem  fela í sér  bann við  því  að auglýsa tilteknar vörur, svo sem  áfengi og  tóbak  og   lög  sem setja  því mörk  hvernig  auglýst er, t.d. jafnréttislög

Hér hefur verið gerð fyrir þeim lagaákvæðum íslenskum sem gilda um  auglýsingar og  markaðssetningu gagnvart börnum.

Okkur  er  gjarnt  að  líta  til þess  hvernig    nágrannaþjóðir  okkar  haga  málum.    Ég  hef því tekið saman  lagaákvæði í Danmörku, Noregi  og  Svíþjóð  og   eru þau birt  í samantektinni sem dreift hefur verið.

Eins  og  áður sagði  vorum við Íslendingar fyrstir Norðurlandaþjóða til að setja  sérstök ákvæði um  börn  inn í  viðskipta- og markaðslöggjöfina. 

Danir  voru  nýverið að  endurskoða sína löggjöf (lov om markedsföring nr. 1389-21/12/2005) sem tekur gildi þann 1. júlí n.k. og er þar nú að finna  sérstakt  ákvæði um  markaðssetningu sem beint er að  börnum  auk þess sem  byggt er  á  meginreglunni um  góða  viðskiptahætti.  

Hins vegar  eru  í þessum  tveim löndum  mjög strangar reglur  í  útvarpslöggjöfinni:

Í  Svíþjóð er með öllu óheimilt að beina  auglýsingum  að  börnum undir  tólf ára aldri og  bannað er að   sýna  auglýsingar (hvort sem þeim er beint að börnum eða fullorðnum)    á undan og  eftir  efni sem ætlað er börnum  yngri en  tólf ára.

Í Noregi  er einnig bannað að beina  auglýsingum  sérstaklega  að  börnum yngri en 13 ára og   jafnframt bannað að hafa  auglýsingar   10 mínútur fyrir  og  eftir  barnaefni.

Áður  hefur verið minnst á  tilskipun EB    sem  kveður  á um  auglýsingar  í sjónvarpi  og   á  vettvangi  sambandsins  er  rætt um  hvort breytinga sé þörf á   markaðslögum.

Til  viðbótar   þeim  lagareglum  sem  hér  hafa verið nefndar  er  rétt að   nefna   að árið 1992  gáfu umboðsmenn neytenda á Norðurlöndum og Verðlagsstofnun (forveri Samkeppnisstofnunar og nú Neytendastofu)  út    sameiginlegar stefnumarkandi reglur um sjónvarpsauglýsingar sem enn eru í fullu gildi sem leiðbeiningareglur. (  Þessar  reglur  er að finna  í  gögnum þeim sem  dreift hefur verið.)

Loks  er  rétt að  nefna  siðareglur  Alþjóða verslunarráðsins (ICC) um auglýsingar frá  1997  og    sérstaka samantekt ráðsins  á reglum þess um  markaðssetningu gagnvart börnum frá  2003.    

Í reglum þessum eru  fyrirtæki hvött til þess að sýna ábyrgð  og   taka tillit til  trúgirni og reynsluleysis barna.  Þar er  jafnframt  gert ráð fyrir  því að  viðskiptalífið haldi upp  sjálfsvöktun   (self-regulatory measures)  í  þessu  efni.

Þegar litið er til þeirra  reglna sem ég hefi nú  rakið  er  ljóst  að  löggjafinn  -  og    viðskiptalífið -   hafa    viðurkennt   að   börn  þarfnist   sérstakrar  verndar  á markaðinum.

 En hvaða  hald er í þessum  reglum ?

Þrátt  fyrir að   þessar  reglur  hafi  nú verið í gildi hér á landi í allmörg ár,   er  það staðreynd  að  auglýsingum   og  markaðssetningu hvers konar  vöru og  þjónustu   er  beint  í  æ ríkari mæli   að börnum  og  unglingum.   Og  markaðssóknin  er    ágengari  og  áhrifaríkari en áður var.  

Hvað er til ráða ?

Augljóst er að það þarf að  skerpa  framkvæmd  laganna-   fylgja því eftir að menn virði  þau.

·       Það þarf  að  kynna  ákvæði laga og  siðareglna  betur-  fyrir  neytendum og fyrir  atvinnufyrirtækjum  -  bæði efni þeirra  og   hvert  unnt er að leita telji menn þau brotin.

·       Huga þarf að því hvort  gefa eigi út  enn frekari leiðbeiningar um  framkvæmd lagareglnanna.  

·        Höfða   þarf til  samfélagslegrar  ábyrgðar   markaðarins  og  miðlanna en það er unnt að gera með ýmsum hætti.

Ef það dugar ekki   þá   er líklegt að það komi fram kröfur um að lögin verði hert. 

Þegar  rætt er um  börn  í íslenskum lögum er átt við  alla  einstaklinga á aldrinum  0-18 ára.  Það er  auðvitað sundurleitur hópur-  sem  þarfnast  mismunandi  mikillar verndar.    Börn   öðlast  smám saman aukinn skilning og þroska til að meta hvað þau sjálf  vilja og   hvað þau hafa raunverulega þörf fyrir  en   einnig  öðlast þau   aukin  fjárráð  og  verða þannig  sjálfstæðir  neytendur.

Því er  hvorki  nauðsynlegt né  eðlilegt  að sömu reglur  gildi um  markaðssetningu gagnvart öllum aldurshópunum.    Það má huga að því hvort rétt væri að  setja ákvæði í lög  til að vernda  yngstu börnin sérstaklega og   gera  ráð fyrir  sérstakri  fræðslu  til eldri barnanna og  foreldra þeirra.

Loks má  huga að því hvort mismunandi reglur  eiga að gilda  eftir því   á  hvaða  vettvangi auglýsingar birtast.

Afstaða  manna    til markaðssetningar sem beint er að börnum  ræðst   að einhverju leyti af  gildandi reglum hverju sinni en ekki síður     af    siðfræðilegum sjónarmiðum.

Hvar mörkin liggja   er  fljótandi  og  mun ávallt ráðast af mati.

Það er nauðsynlegt  að við sem  samfélag  höldum  uppi  umræðu um  hvar  við  viljum  draga mörkin   og  bregðumst  við þegar  við  teljum  að farið sé  út fyrir þau.