Sjúkdómar.

Mjög mikilvægt er að fylgjast vel með hestinum sínum, hirða hann og fóðra, hvort sem hann er á húsi eða úti í haga, sumar og vetur - allt árið.
Hestar geta orðið veikir eins og við og verður hér getið helstu sjúkdóma.  Hér verður fjallað um heymæði, hrossasótt, helti, múkk, sinaskeiðabólgu, hófsperru, hófvandamál og spatt.

Heymæði
Hestar geta fengið lungnabólgu. Oft kemur hún í kjölfar ofkælingar og lungnakvefs. Það sama má segja um sjúkdóminn; heymæði. Þetta var fremur algengur sjúkdómur í reiðhestum og brúkunarhestum en er of algengur í hestum nú af rangri meðferð í köldum veðrum. Hestar kvefast oft á haustin ef þeim er af vangá sleppt heitum og svitarökum í kaldar haustnætur. Heyryk og hússtækja verka síðan þannig á kvefið að úr verður oft ólæknandi sjúkdómur.
Aðaleinkenni heymæðinnar er andarteppa og hósti. Oftast ber lítið sem ekkert á heymæði á sumrin. Besta ráðið gegn heymæði er að fyrirbyggja að hestar kvefist. Alls ekki sleppa hestum heitum út í köld veður. Ekki gefa sveittum og heitum hesti kalt vatn að drekka fyrr en hann hefur þornað og orðinn afmóður. Til að halda heymæði í skefjum er hægt að gefa hestum hey sem hefur legið í bleyti og hafa þá í loftgóðum húsum.

Hrossasótt
Hrossasótt er samnafn sjúkdóma í kviðarholi hrossa. Yfirleitt er orsökin truflanir í meltingarvegi, magaoffylli, stífla, vind- eða krampakveisa eða garnaflækja. Orsakir hrossasóttar má oftast rekja til snöggra breytinga á fóðrun og fóðri, t.d. þegar hestar eru teknir á hús fyrri hluta vetrar.
Hrossasótt er mjög bráður sjúkdómur. Hesturinn hættir skyndilega að éta, verður órólegur, slær til taglinu, krafsar með framfótum, slær afturfótum fram undir kvið, stjáklar um, leggst og stendur á víxl og sýnir almennt öll merki um vansæld og vanlíðan.
Við miklar kvalir getur slegið út svita á hestinum og hann fleygir sér niður og veltir sér sitt á hvað. Á miklu ríður að ná til dýralæknis sem fyrst. Ef maður kemur að hesti sem liggur en hefur einkenni hrossasóttar skal reka hann strax á fætur og reyna að láta hann hreyfa sig (gott er að teyma hann upp og niður brekku). Batamerki er þegar loft og tað fer að ganga aftur af hestinum. Þar til læknishjálp berst skal þess gætt að hesturinn skaði sig ekki í verstu verkjaflogunum.  Meira.

Helti
Ýmis konar helti getur orðið í hestum. Má t.d. nefna sinaskeiðabólgu, hófsperru, mar í hóf, spatt eða máttleysi í vöðvum eða stirðleika í liðamótum. Einnig getur steinn sem festist milli hæls og skeifu valdið snöggri helti en lagast fljótt ef þess er gætt að taka steininn fljótt í burtu.

Múkk
Múkk er bólga og útbrot sem kemur oft í kjúkubætur á hestum á því tímabili sem hárskipti fara fram (hárlos á vetrum). Þetta er ekki hættulegur sjúkdómur en getur orðið erfiður viðureignar og veldur oft helti. Múkk lýsir sér sem hrúður af útferð úr bólginni húðinni og svo myndast oft djúp og viðkvæm sár. Ef hestur er með múkk skal sápuþvo sárið vel, leysa hrúðrið upp og þegar húðin er orðin þurr skal nudda vel inní hana múkkáburði eða öðrum súlfaáburði.

Sinaskeiðabólga
Hesturinn fær stífar framfótahreyfingar, einkenni finnst ef strokið er niður eftir leggnum aftan á fætinum þá eru sinarnar fastar við legginn svo til. Sinaslíður eiga að vera laus frá leggnum. Hesturinn verður að fá algera hvíld og standa á mjúku með framfætur. Hægt er að fá áburð til lækninga og gott er að setja kalda bakstra á sinarnar. (Teyma hestinn út í læk og láta hann standa þar í svolítinn tíma, 5-10 mín og bera síðan á áburð).

Hófsperra
Hesturinn er stífur í hreyfingum, getur komið af eitrun eða of miklu kraftfóðri. Hesturinn fær oft hita með. Lækning er svipuð og með sinaskeiðabólgu en einnig gefur dýralæknir meðul og ráð.

Mar í hóf
Getur komið af steini, föstum í hóf eða höggi á hófinn. Hesturinn verður að fá algera hvíld og einnig má nota gúmmíbotna til að hlífa hófbotni.

Stig í hóf eða hófhvarf
Kemur oft á veturna þegar hestar eru skaflajárnaðir. Þeir geta stigið sig sjálfir sérstaklega ungir folar óvanir járnum, og einnig er hætta á stigi ef margir hestar eru úti saman í leik. Stig þarf oftast að tálga upp af manni sem kunnáttu hefur til þess og bera svo smyrsl og annað í sárið. Tjöru mun vera algengt að nota yst. Hesturinn þarf oftast skamma hvíld eftir því hvort stigið er mikið eða hesturinn haltur. Sprunga getur myndast af stigi og þarf að fylgjast vel með því.

Spatt
Hækilspatt þekkist á því að hesturinn verður haltur í upphafi hreyfingar. Spatt getur komið af of mikilli áreynslu eða meiðslum t.d. höggi á liðinn. Spatt er kalkmyndun í brjóskskemmdinni og beinhnúturinn sem þá myndast veldur sársaukanum og heltinni. Spatthnúturinn finnst vanalega innan á hækilliðnum. Lækning við spatti er uppskurður með mikilli þjálfun hestsins á eftir.

Sjá einnig greinar um holdshnjúska og hitasótt.

Vitnað í grein eftir:

Björn Sigurðsson og Herdís Brynjólfsdóttir.  

Umhirða hesta.

Mikilvægt er að gera sér grein fyrir þeirri vinnu sem fylgir því að eiga og hugsa um hest.  Hér verður fjallað stuttlega um kembingu, járnun og hesthús.  Gamalt spakmæli segir:  Góð hirða er hálf gjöf.  

Samspil manns og hest getur verið mjög náið.  Best er að ná góðu sambandi við hestinn s.s. með því að tala við hann, þ.e. beita röddinni, strjúka hestinum eftir reiðtúra (gefa honum smá nudd), kemba honum og einstaka sinnum gefa honum brauð.  Einnig ættu allir hestamenn að leitast við að skilja hestinn og setja sig inn í eðlileg viðbrögð hans.
 

Að kemba hesti
Nauðsynlegt er að kemba hestinum vel.  Þegar kembt er, hreinsum við laus hár sem hestinn klæjar undan.  Húðin fær þannig hæfilega ertingu, sem styrkir blóðrásina.   Þegar hestinum er kembt athugum við heilsuástand hans og sjáum hvort hann er sár á einhverjum stað.  Þegar kembt er spekist hesturinn og hann fer að treysta manninum.  Rétt er að athuga að fara varlega í nárann, sérstaklega þegar um kvumpna hesta er að ræða, því eins og fólki, þá kitlar hesta þar.  
 

Gott er að setja ábreiðu á hestinn þegar hann kemur sveittur inn.  Gólfkuldi og dragsúgur er hættulegur heilsu hesta.  Hitastig þarf að vera sem jafnast í hesthúsinu, 6 - 12°C, ekki hærra svo hesturinn verði ekki þvalur í hárafari.

Skeifur - járningar
Nauðsynlegt er að hafa reglulegt eftirlit með ástandi hófa hestsins.  Það þarf að fylgjast með því að hófar haldist nægilega rakir og gæta þarf hreinlætis til að koma í veg fyrir hófrot og múkk.

Hestinn þarf að járna reglulega meðan hann er notaður.  Áður, meðan hross lifðu frjáls, slitu þau hófunum eðlilega með hreyfingunni. En í dag slíta hrossin hófum oftast of lítið í högum, en of mikið í reið og er því nauðsynlegt að tálga hófana til að stytta þá og járna þá til að hlífa þeim við of miklu sliti.

Járna skal reglulega á u.þ.b. átta vikna fresti.  Þá er miðað við slit, hófvöxt og réttleika fóta.  Við járningu þarf að taka tillit til væntanlegrar notkunar hestsins og eru ýmsar aðferðir notaðar til að "hjálpa" hestinum með gangtegundir, eftir því hvort hann er klárgengur eða skeiðlaginn.  Forðast ber að tálga/raspa hófinn að óþörfu, hlífa hófbotni og hóftungu, og skeifustæðið á að vera algjörlega slétt.  Ókostir við járningu er m.a. að ekki er um jafnt slit að ræða, heldur snögga breytingu við hverja járningu.

Skeifur geta týnst og járning er fastur kostnaðarliður við hestahald.  Velja þarf skeifu af hæfilegri stærð og berja hana til svo hún passi við hófinn.  Skeifur eru valdar með sköflum þegar járnað er fyrir veturinn og stundum eru notaðar broddfjaðrir, sérstaklega ef riðið er á ís. En á sumrin er járnað með sléttum skeifum.  Framfótaskeifur geta verið þyngri (t.d. 10 mm skeifur).  Þá er verið að þyngja hestinn að framan og er það stundum þægilegt fyrir skeiðlagna hesta, þá eiga þeir auðveldara með brokk og tölt.

Hesthús
Misjafnt er hvenær hestar eru teknir á hús eftir haustbeit, en flestir gefa hestum sínum nokkura vikna frí að haustinu eða jafnvel í nokkra mánuðu.  Til að hesthús sé gott þarf að hafa góða bása eða stíur, loftræstingu, næga birtu og gerði fyrir utan svo að hestarnir geti hreyft sig frjálst.

Skilyrði fyrir hesta sem eru á húsi, er að þeir fái hreyfingu daglega (sé t.d. sleppt út í gerði), gjöf reglulega á ákveðnum tímum (2 - 3 sinnum á dag) og brynningu.  Þá er einnig nauðsynlegt að moka reglulega undan þeim og sjá til að almennt hreinlæti sé í góðu lagi, svo og að þeim sé kemmt og hófar hirtir.  Æskilegt er að í hesthúsinu sé vel loftræst og rakalaus reiðtygjageymsla.

Hesturinn er hópdýr og því ætti ekki að hafa hesta t.d. eina á húsi, síst í ókunnu umhverfi.

Nauðsynlegt er að gefa öllum hrossum ormalyf.  Ormalyf þarf að gefa hestum þegar þeir eru teknir á hús, en einnig er gott að gefa ormalyf þegar hestur er settur í haustbeit.

Vitnað í grein eftir:

Björn Sigurðsson og Herdís Brynjólfsdóttir.  

Gangtegundir íslenska hestsins.

Íslenski hesturinn hefur þann sérstakan eiginleika að hafa fimm mismunandi gangtegundir; fet, brokk, stökk, tölt og skeið.

Ekki eru þó þessar gagntegundir eðlislægar öllum hestum og er talað um tvö flokka hesta: alhlið hesta og klárhesta með tölti.  Alhliða hestar hafa allar fimm gangtegundirnar, fet, brokk, tölt, stökk og skeið.  Klárhestar með tölti eru hestar sem hafa allar gangtegundirnar nema skeið. Í raun má einnig nefna tvo aðra flokka og það eru hreinir klárhestar sem hafa grunngangtegundirnar, fet, brokk og stökk og svo lullarar sem hafa fet, stökk og skeið.  Þessir tveir flokkar hafa ekki verið eins vinsælir reiðhestar, klárhestar þykja reyndar oft góðir ferðahestar þar sem þægilegt er að ferðast á þeim yfir óslétt land.  Lullarar hafa oft verið notaðir sem barnahestar en þeir fara jafnan á skeiði á hægri ferð.  Skeiðið er ekki hreint heldur einhver blanda af skeiði og tölti sem þykir hesti til lýta.  Sú hætta fylgir því ef óvaningar eru látnir ríða alhliða hestum að lullið verði allsráðandi.  

Hjá flestum hestum er einhver ein gangtegund ríkjandi en þó eru til hestar sem eru nokkuð jafnir á allar gangtegundir.  Gangtegundir þarf að þjálfa vel, þær eru ólíkar og gera mismunandi kröfur til knapans hvað varðar ásetu, taumhald og hvatningu.

Fet
Fetið er jafn fjórtakta gangtegund og er sviflaus, tveir og jafnvel þrír fætur eru samtímis á jörðu. Á fetgangi á hesturinn að ganga slakur og frjáls, með réttum takti og lifandi fasi. Gott er að byrja og enda reiðtúra á feti svo að hesturinn nái að sveigja sig og losa sig við stirðleika sem getur þá bæði virkað sem upphitun og slökun fyrir hestinn.

Brokk
Brokkið er tvítakta skástæð gangtegund, tveir fætur koma niður samtímis. Brokk er svifgangtegund, hesturinn spyrnir t.d. með vinstri afturfæti og hægri framfæti og lendir á hægri afturfæti og vinstri framfæti o.s.frv. Brokkið er léttasta gangtegundin, fyrir utan fet, og við sjáum að flestir hestar kjósa sér það á ósléttu landi.
 

Stökk
Stökk er þrítakta gangtegund með svifi. Gott er að slá þremur puttum í borð til að heyra taktinn.  Hesturinn getur ýmist stokkið upp á hægri eða vinstri fót og er mikilvægt að þjálfa það jafnt, sérstaklega hjá alhliða hestum því það er lykillinn að skeiðinu. Stuttir hraðir sprettir geta haft örvandi áhrif á lata hesta og allir hestar verða að kunna að hreyfa sig kröftuglega.

Tölt
Tölt er fjórtakta hliðarhreyfing, fjórir hófaskellir eins og fetið og því stundum líkt við hlaupandi fetgang. Tölt er sviflaus gangtegund, ýmist einn eða tveir fætur á jörðu í einu. Þegar hestur töltir hækkar hann sig að framan, gefur eftir bakið, dregur sig saman og þunginn færist meir á afturfæturna. Tölt er sérkenni íslenska hestsins og greinir hann frá flestum öðrum hrossakynjum.
 

Skeið
Skeið er (nær því) tvítakta hliðarhreyfing með svifi. Skeið er einkum riðið á stuttum sprettum með miklum hraða. Skeiðið er tilkomumesta og vandasamasta gangtegundin sem aðeins alhliða hestar búa yfir.

Vitnað í grein eftir:

Björn Sigurðsson og Herdís Brynjólfsdóttir.  

Hestaævin.

Þegar verið er að tala almennt um hesta er oft talað um hross.  Karldýrið er annars kallað hestur, en kvendýrið meri eða hryssa (ung meri). Afkvæmið kallast folald.  Eins til fjögra/fimm vetra hestar (og merar) eru trippi og ungir hestar eru kallaðir folar.  Einnig eru til fjölmörg önnur nöfn yfir hesta; gæðingur er t.d. góður reiðhestur en bikkja og trunta er sagt um miður góða reiðhesta. Sum nöfn koma aðalega fyrir í kveðskap, s.s. jór, jálkur, fákur og drösull.

Hryssan gengur með í 48 vikur, síðan kastar hún eins og sagt er.  Folöldin fæðast á sumrin og þegar rætt er um aldur hrossa er talað um hve margra vetra þau séu.  Folaldið fer strax á spena og fylgir hryssunni næsta hálfa árið.  Ekki er það algilt að folöldin séu tekin undan mæðrum sínum, en þeir sem gera það, taka þau oftast á hús í nóvember eða desember.  Trippin þarf að fóðra vel, gefa þeim ormalyf og sjá til þess að þau komist út undir bert loft og geti hreyft sig daglega.  Um vorið þarf að gelda folana sem ekki verða valdir sem graðhestar.

Trippi eru oftast látin ganga úti þangað til tamning hefst.  Hross sem ganga úti þurfa að hafa gott skjól, þeim þarf að gefa hey og þau verða að komast í vatn. Hvort sem hross eru úti eða inni þurfa þau gott eftirlit og umhirðu.

Mörgum þykir æskilegt að trippi hafi vanist umgengni við fólk áður en eiginleg tamning hefst, sem oftast er á 4. vetri.  Ekki borgar sig að fara of geyst af stað við tamningu, því ekki má ofgera ungum hestum.  Eftir því sem hesturinn eldist má auka brúkun hans og þjálfun.  Hestar geta orðið nokkuð gamlir, jafnvel yfir 30 vetra, en venjulega er þeim fargað áður en þeir ná svo hárri elli.  Hestar geta verið vel brúklegir til 25/27 vetra aldurs.

Vitnað í grein eftir:

Björn Sigurðsson og Herdís Brynjólfsdóttir.  

Þarfast þjónninn.

Um aldir var hesturinn þarfasti þjónninn en með tilkomu bílsins og véla um miðja 20. öldina, breyttist hlutverk hans.  Hesturinn losnaði undan því erfiða hlutverki að vera vinnudýr og varð þess í stað tómstundagaman.  Skipulögð hrossarækt efldist í kjölfarð og meiri áhersla var lögð á ganghæfileika og byggingu hesta en áður. Hestamannafélög spruttu upp og farið var að halda hestamannamót.  Í dag skapar hesturinn mörgum atvinnu og tekjur, m.a. þeim sem flytja út hesta.

Hesturinn sem vinnu- og samgöngutæki
Hesturinn hefur oft verið nefndur þarfasti þjónninn og bar hann það svo sannarlega með réttu þar til bíllinn kom til sögunnar.  Án hestsins hefði Ísland eflaust verið óbyggilegt.

Ísland er erfitt yfirferðar og íslendingar urðu að treysta á hestinn. Íslenski hesturinn hefur frá upphafi byggðar lifað í nánu sambandi við þjóðina og verið ómissandi í samgöngu og atvinnumálum. Varla var til það verk sem maður og hestur fylgdust ekki að s.s. bera hey af túni og engi, reka fé af fjalli að vori og smala að hausti, draga trjávið til bygginga, fisk úr verstöðum, hitta nágranna á bæjum, ríða til hofs eða kirkju.  Öll landbúnaðarstörf voru unnin með hestum og fyrsta upplifun margra var að fá að sitja dráttarhestinn.

Landið var torvelt yfirferðar og oft var ferðin löng frá einum stað til annars. Ferðir þvert og endilangt á hestbaki eru alkunnar framan úr fornöld til okkar daga. Allur flutningur fór fram á hestum s.s. heyflutningur, skreiðflutningur, trjádráttur, búferlaflutningur, hvalflutningar og svona mætti lengi áfram telja. Þessar ferðir voru oft farnar í lestum.

Mánaðarmótin júní- júlí var tími helstu lestarferða.  Þá komu lestirnar úr sveitunum til að sækja vertíðaraflann til verstöðvanna. Oftast var hnýtt upp á hvern klyfjahest og þeir síðan bundnir í taglið hvern á eftir öðrum og aðeins sá fremsti teymdur. Þessar ferðir tóku oft margar vikur og jafnvel mánuði og til að sem greiðlegast gengi voru hestarnir oft mjög margir.  Ekkert af þessu var framkvæmanlegt án þarfasta þjónsins.

Hjólið kom síðar til Íslands en nokkurs annars Evrópulands. Það var einkum vegna þess hve landið var slæmt yfirferðar og hestarnir góðir. Fyrsti hestvagninn kom ekki til Íslands fyrr en 1880 eða rúmlega tuttugu árum áður en fyrsti bíllinn. Hestvögnum fjölgaði svo eitthvað en urðu aldrei vinsælir einkum vegna þess að nær einungis var hægt að aka þeim í kaupstöðum eða þar sem vegir voru.

Bílar og vélar fara að koma hingað til lands í kringum 1950 og leysa hestinn smám saman af hólmi í samgöngu og atvinnumálum. Þá þótti skyndilega fínt að eiga bíl þó vissara gæti verið að hafa með sér hesta til þess að draga hann upp úr ám og vötnum.  Í bæjum tók bíllinn við af vagnhestinum, póstvagnarnir hurfu, síðan komu langferðarbílar og loks traktorar.  Eftir það fór hlutverk hestsins að breytast, frá því erfiða hlutverki sem hann mátti oft þola frá upphafi tilveru sinnar í landinu, til leiks og tómstundargamans fyrir almenning.

Hesturinn var þó ekki bara vinnudýr heldur líka félagi og vinur sem oft var ort lof í ljóði, sagðar af frægðarsögur, og söngvar í taktslætti hófaglammsins.  Góður hestur var líka stöðutákn, mannvirðing bónda var hesturinn, bær og bústofn. Gæðingurinn var notaður til skemmtunar, útreiða eða til kirkjuferðar þar sem menn sýndu sig og sáu aðra.

Áður fyrr var það draumur flestra barna að eignast góðan hest og reiðtygi. Draumurinn rættist oft fyrr hjá strákunum því þeir fengu hærri laun greidd fyrir útivinnu sína en stúlkur fyrir innistörfin.  Ef börn komu af ríkum fjölskyldum fengu þau stundum hesta gefins og þá jafnt strákar sem stelpur.

Breytt hlutverk hestsins
Félög hestamanna voru stofnuð og hestamannamót haldin.  Farið var að stunda markvissari kynbætur, m.a. með meira tilliti til ganghæfileika og byggingu hrossa en áður var.  Til eru þó eldri dæmi um eflingu í hrossarækt sem dæmi má nefna greinagerð frá Skagafirði 1879, en þar segir m.a.:  "Skal við slíkt taka til greina lipurð, ganglag, fjör, hörku, þol, krafta, holdafar, stærð, vaxtarlag, fríðleik, háralag, hárprýði og hófagerð".
Á þessu sést að menn voru farnir að huga að ganghæfni en af eldri heimildum virðist sem lítið hafi verið lagt upp úr því heldur aðallega vilja og fegurð.

Í dag eru mörg ræktunarbú á landinu.  Eitt af markmiðum ræktunarinnar er að efla og viðhalda sérkennum íslenska hestsins.

Útflutningur á hestum
Íslenski hesturinn hefur einnig notið mikilla vinsælda erlendis og eru árlega fluttir tugir hesta út. Erlendir hestamenn eru einnig farnir að rækta íslenska hesta þannig að margir íslenskir hestar hafa aldrei komið til Íslands.

Á söguöld voru fluttir út vígahestar og einhverjir voru gefnir höfðingjum (kónginum).
Á 19. öld var útflutningur á vinnuhestum, en síðar á reiðhestum.  Á heimstyrjaldar árunum var nánast enginn útflutningur á hestum en síðan eftir 1960 hefur mikið verið flutt út.  Mikið hefur verið selt til Þýskalands, nokkuð Norðurlandanna og fleiri landa.  Nýjasti markaðurinn fyrir íslenska hesta er í Norður-Ameríku.
 

Á Íslandi er talið að séu um 80.000 hross (2000) og eru þau einkum notuð sem reiðhross. Hestamennska er vinsæl íþrótt á Íslandi og fjölgar þeim stöðugt sem taka hana upp sem áhugamál.  Flestir hestaunnendur vilja bæta og efla íslenska hestinn, eiga hann að vini um leið og njóta kosta hans hvort heldur er í sveit eða bæ.  Magir bændur eiga hesta og sumir afla sér talsverðra tekna með hrossarækt, þjálfun reiðhesta. eða hestaleigu.

Uppruni hesta

Betra að dreyma

Nýtt kennslumyndband

Áður voru bílar ekki til á íslandi,

Þróun hestsins.