Hver er þessi Astrid?
Astrid Anna Emilia Ericsson hét
stúlka fædd í Vimerby í Svíþjóð árið 1907. Þar ólst hún
upp ásamt foreldrum og þremur systkinum á búgarðinum
þeirra
Näs. Astrid átti góða æsku og fengu
þau börnin mikið frelsi frá
foreldrum sínum til leiks og starfa.
Hún hafði alla tíð gaman af
skrifum og var einungis 14 ára þegar
hún fékk grein eftir sjálfa sig
fyrst birta í dagblaði bæjarins.
Þremur árum seinna var hún síðan
komin með fast starf sem blaðamaður
hjá sama dagblaði. Eftir að hafa eignast son aðeins 18 ára
gömul og þurft að gefa hann frá sér, fluttist hún ein síns
liðs til Stokkhólms, hóf störf hjá Konunglega
bifreiðafélaginu og fann þar lífsförunaut sinn, Sture
Lindgren. Þau gengu í hjónaband árið 1931 og áttu saman
eina dóttur, Karin. Seinna fékk hún svo son sinn Lars
aftur og voru þau börnin henni mikill innblástur við skrif
sín seinna meir. Árið 1941 flutti fjölskyldan sig um set
og bjuggu hjónin þar alla tíð eftir það. Sture lést árið
1952, en Astrid einbeitti sér alfarið að skrifum sínum í
kjölfarið en lést svo á heimili sínu
árið 2002.
...og þannig hófst fjörið
Börn Astridar voru ólm í sögur eftir
móður sína, en hún sinnti skyldu sinni vel og sagði þeim
ótal sögur eftir sjálfa sig þegar þau voru enn ung. Í
fyrstu skrifaði hún sögurnar þó aldrei niður, því hún var
einfaldlega hrædd við það. Á
grunnskólaaldri hafði hún orðið
fyrir mikilli stríðni vegna rithæfileika sinna og jafnvel
uppnefnd Vimerby s Selma Lagerlöf .
Dag nokkurn árið 1941 fékk þá hin
sjö ára gamla Karin lungnabólgu. Astrid sat
tímunum saman við rúm dóttur sinnar
og sagði henni sögur. Kvöld eitt spurði Astrid hana hvaða
sögu hún vildi helst heyra og nefndi hún þá upp úr þurru
Línu Langsokk (Pippi Långstrump). Hin skrýtna og
skemmtilega Lína hélt svo áfram að þróast næstu ár, því að
eftir þetta varð hún uppáhaldssögupersóna bæði Karinar og
allra vina hennar.
Nokkrum árum seinna var Astrid á
gangi um miðbæ Stokkhólms.
Það var fallegt veður og nýfallinn
snjór yfir öllu. Undir snjónum leyndist
þó klaki sem varð til þess að hún
datt harkalega og sneri á sér ökklann.
Hún komst ekki út úr húsi í nokkrar
vikur, en það var einmitt þá sem hún
byrjaði að skrifa niður sögurnar um
Línu.
Enginn verður óbarinn biskup
Eftir að hafa lokið við handritið að
fyrstu bókinni um Línu ákvað hún að láta reyna á að senda
það til stærsta útgefandans í Svíþjóð. Það gekk þó ekki
eftir og henni var hafnað með þeim orðum að sagan væri of
óhefðbundin og gæti vakið óæskilegar hugmyndir í litlum
kollum. En hún dó ekki ráðalaus, og stuttu síðar sendi hún
nýja sögu um stelpu sem hún kallaði Brittu- Maríu inn í
sögusamkeppni fyrir stúlkur hjá útgefandanum Rabén &
Sjögren. Fyrir vikið lenti hún í öðru sæti.
Árið eftir var síðan haldin önnur
samskonar keppni, nema núna
var þemað barnabækur, og þorði
Astrid nú aftur að reyna fyrir sér
með Línu(lagfærða útgáfu að
sjálfsögðu) og sigraði þá keppni.
Lína Langsokkur sló algerlega í gegn
hjá sænskum ungmennum.
Næsta ár sigraði hún aðra keppni á
vegum sama útgefanda og eftir
það var hún komin á beinu brautina.
Hún skrifaði ótal bækur til viðbótar, í heildina yfir 50
bækur, en einnig nokkur leikrit, smásögur og söngtexta.
Samfara því vann hún sem barnabókaritstjóri hjá Rabén &
Sjögren, en þar að auki vann hún þó nokkuð við útvarp,
sjónvarp og kvikmyndir.
Það er ekkert sem heitir slæm umfjöllun
Þrátt fyrir velgengni sína fékk
Astrid ekki bara góðar viðtökur. Margt sem kom fram í
bókum hennar var með óhefbundnara sniði heldur en áður
hafði tíðkast í barnabókum.
Börn voru látin gera prakkarastrik,
sum voru munaðarlaus og hún var óhrædd við að fjalla um
ósætti og dauða, en einnig ást og umhyggju þar á móti. Hún
fór þó ekki oft út í að sýna venjulegt fjölskyldulíf í
bókunum, rifrildi voru
fátíð og gleðin vanalega við völd.
Heimurinn sem börnin lifðu í var oftar en ekki
draumkenndur og sagði þar vanalega frá fjölskyldum á
sveitabæjum
þar sem sól skein í heiði og allir
voru vinir. Í ævintýralegri sögunum þurftu ekki að vera
neinir foreldrar til staðar, eða þá að þeir voru kóngar
eða sjóræningjar í fjarlægum löndum.
Börnin lifðu frjáls og höfðu vit
fyrir sjálfum sér. Einna harðasta gagnrýni fékk Astrid þó
fyrir bókina Bróðir minn Ljónshjarta sem kom fyrst út árið
1973. Sú bók sýndi bæði hve allt gat verið óskaplega
fallegt í veröldinni en einnig hve illa heimurinn getur
leikið mann.
Hörð barátta milli lífs og dauða var
háð, hatur og óvissa réðu ríkjum, en samt var alltaf
eitthvað fallegt og gott sem hélt voninni í bræðrunum.
Mörgum sem bókina lásu fannst það einnig nokkuð athugavert
að bræðurnir dóu ekki aðeins einu sinni, heldur tvisvar!
Raddir gagnrýnenda voru háværar og
sálfræðingur nokkur komst svo að orði: Aldrei gæti ég
lesið síðustu línur bókarinnar fyrir nokkurt barn í
heiminum og
annar vildi meina að svona ævintýri
ættu ekki að vera til í barnabók.
Astrid svaraði því þó léttúðlega, að
því oftar sem þú deyrð, því betur
venst þú því. Seinna sama dag fékk
hún símtal frá stúlkunni sem lék
Ídu litlu í kvikmyndinni um Emil í
Kattholti og þakkaði hún
Astrid fyrir að hafa endinn á
bókinni svona fallegan.
Bókin Elsku Míó minn gerist einnig í
ævintýraheimi, en sömuleiðis
mjög frábrugðnum heimi bræðranna
Ljónshjarta. Þær eiga það þó eitt sameiginlegt að byrja
báðar í okkar heimi, en fara svo yfir í nýrri og betri
heim, eða það halda þeir að minnsta kosti. Það vakti
eftirtekt að Míó vildi alltaf finna hvort allt væri
raunverulegt, því hann sá svo margt stórkostlega fallegt á
ferðum sínum. Einnig var bókin full af endurtekningum sem
settu mikinn svip á stíl bókarinnar hvað áhrif á lesandann
varðaði.
Nöfnin á persónunum (Míó, Jum-Jum)
gefa það líka í skyn að sagan er ævintýri, því að þau eru
svo fjarri raunveruleikanum.
Sveitasælan
Astrid var þó einna leiknust við að
skrifa sögur fyrir yngri börnin sem gerðust í litlum
sveitaþorpum og bæjum, enda er ekkert athugavert við það,
sjálf ólst hún upp á sveitabæ með þremur öðrum
ólátabelgjum. Hún skrifaði því um það sem henni var
kunnugt og notaðist oft við eigin reynslu og ástvina sinna
við sögugerðina. Sem dæmi má nefna að hún studdist að
miklu leyti við sögurnar af
prakkarastrikum föður síns þegar hún
skrifaði Emil í Kattholti. Sagan af fimmeyringnum sem
lenti óvartofan í maganum á Emil er til dæmis alveg
dagsönn! Áhyggjufullir foreldrarnir þurftu að koma litla
prakkaranum til læknisins í Vimerby í sögunni, en það er
einmitt sami bær og faðir hennar ólst upp í.
Emil var þó aldrei skammaður
illilega, því að eftir allt saman var hann svo sætur
lítill snáði, að allra mati nema vinnukonunnar Línu.
Einnig má nefna bækurnar Börnin í Skarkalagötu og
Ólátagarði, en þær bækur eru að mörgu leiti keimlíkar. Þar
er fjallað á fallegan hátt um tengsl systkina en einnig
ríginn á milli þeirra og almenna aldursmismunun.
Börnin í Ólátagarði eru samheldnari
hópur, því að þau eru öll á svipuðum aldri, og þó að
einhverjum sé bannað að vera með á þeim forsendum að
hún/hann sé of lítil/l er það fljótlega gleymt og grafið.
Í Börnunum í Skarkalagötu er munurinn meiri milli
systkina, því tvö þeirra eru á svipuðum aldri en Lotta,
sem er mun yngri, er bara svo lítil og vitlaus að hún má
aldrei vera
með. Þrátt fyrir það er hún ein
eftirminnilegasta sögupersóna Astridar, og hún fær mann
einnig til að velta fyrir sér hvort hún sé ekki Karin
litla dóttir hennar í dulargervi. En
þrátt fyrir að Lotta sé alltaf voðalega frek og
yfirgengileg, þá bjargar hún
vanalega deginum að lokum og fær systkini sín til þess að
viðurkenna að hún sé ekki alveg jafn lítil og vitlaus og
þau héldu. Bjartir litlir, sólskin, gróður og brosandi
börn einkenna allar myndir í báðum bókunum, enda eru þær
allar eftir sama listamann, aldavinkonu Astridar, Ilon
Wikland. Hún hefur einmitt verið einn aðalmyndskreytir
Astridar frá því hún hóf skrif.
Eldri lesendur, meiri spenna
Astrid hugsaði ekki einungis um
yngstu lesendur sína, því hún skrifaði einnig margar bækur
sem höfðuðu meira til eldri barna og unglinga. Þekktastar
eru ef til vill sögurnar um hana Kötu sem ferðaðist um
víða veröld, Rasmus fer á flakk og Leynilögreglumaðurinn
Karl Blómkvist. Þar er atburðarásin heilsteyptari, og
sagan nær því að vera trúverðug. Einnig þar finnast
ótíndir glæpamenn og ástvinir sem lenda í vandræðum, enþar
sem þær sögur eru nær raunveruleikanum þá eru þeir skúrkar
kannski of hræðilegir fyrir ung börn. Í sögunni af Rasmusi
tekur Astrid einnig á höfnun sem börn finna oft fyrir,
Rasmus er munaðarlaus og ósköp venjulegur strákur með
dökkt, slétt hár, og getur ekki ímyndað sér að nokkur
myndi vilja ættleiða strák eins og hann. Í staðinn tekur
hann málin í sínar eigin hendur og fer á flakk með Óskari
flækingi sem kennir honum á lífið. Þeir félagar lenda í
ýmsu á ferðum sínum, en komast þó auðvitað heilir á
leiðarenda. Kalli Blómkvist lifir hins vegar auðveldara
lífi með foreldrum sínum og dreymir um ævintýri og glæpi
til þess að leysa.
Allt tekur enda um síðir
Astrid Lindgren hlaut á 94 ára ævi
sinni fjöldann allan af verðlaunum og viðurkenningum fyrir
störf sín. Í lokin var það orðið svo að hún fékk verðlaun
nánast árlega, enda einn merkasti og þekktasti
barnabókahöfundur í heimi. Það er þó ekki að furða að hún
hafi hlotið svona mörg alþjóðleg verðlaun, því að bækur
hennar hafa verið þýddar á yfir 60 tungumál. Á sama tíma
er gaman að líta til baka og hugsa um hve illa henni var
tekið í upphafi, og hversu mikil umsvif hún hafði í seinni
tíð. Koma hennar inn á barnabókamarkaðinn var vel
tímasett, því það var löngu orðið tímabært að taka börnin
inn í raunveruleikann þar sem fólk deyr og á við ýmsa
erfiðleika að stríða.
Hún fylgdi alltaf sannfæringu sinni
og samdi bækur sem henni fannst skemmtilegar, en vonaði þó
á sama tíma að ef þær væru ekki teknar upp til lærdóms að
þær væru þá alla vega notaðar til dægrastyttingar.
Eitt sinn fékk hún lítinn miða í
hönd frá ókunnugri konu sem á stóð Þakka þér
fyrir að færa ljós inn í drungalega
æsku mína. Það var það eina sem Astrid Lindgren þurfti.
Heimildir
Lindgren, Astrid. 1990. Börnin í
Ólátagarði. Mál og menning, Reykjavík
Lindgren, Astrid. 1997. Börnin í
Skarkalagötu. Mál og menning, Reykjavík
Lindgren, Astrid. 1985. Elsku Míó
minn. Mál og menning, Reykjavík
Lindgren, Astrid. 1987. Rasmus fer á
flakk. Mál og menning, Reykjavík
Lindgren, Astrid. 1987. Sögur og
ævintýri ( Emil í Kattholti og Bróðir minn Ljónshjarta).
Mál og menning, Reykjavík
Lindgren, Astrid. 2005, 10. janúar.
Astrid Lindgren. Sótt 5. apríl 2005 af :
http://www.astridlindgren.se/omastrid/lejonkritik.htm
Lindgren, Astrid. 2005, 10. janúar. Astrid Lindgren. Sótt
5. apríl 2005 af :
http://www.astridlindgren.se/omastrid/album5.htm
Lindgren, Astrid. 2003. Astrid Lindgren (1907-2002). Sótt
3. apríl 2005 af :
http://www.kirjasto.sci.fi/alindgr.htm
Lindgren, Astrid. 2005, 23. febrúar. A Norstedts article.
Sótt 31. mars 2005 af :
http://www.astrid- lindgren.com/astridlindgren/nor
|
