Allir þekkja gömlu, góðu ævintýrin. Nöfn eins
og Öskubuska, Hans og Gréta, Prinsessan á bauninni...
Þessar sögur þekkjum við öll og hafa þær fylgt
börnum hverrar kynslóðar í aldanna rás. Sum ævintýrin gengu einungis
manna á milli með munnmælum þangað til á 19. öld þegar byrjað var að
safna þeim saman og skrá þau niður, en í því voru Grimmsbræðurnir
fremstir. Höfundar þeirra ævintýra eru óþekktir en á þessum tíma
voru einnig samin ný ævintýri og má þar nefna menn eins og Hans
Christian Andersen og Lewis Carroll sem dæmi um höfunda. Ævintýrin
voru
vinsæl bæði meðal barna og fullorðinna á
þessum tíma. Sögurnar voru oft óhuggulegar og ógnvekjandi en með
tímanum hafa þær mildast. Nú á tímum eru upphaflegu útgáfur gömlu
ævintýranna ekki taldar við hæfi barna en um leið eru ævintýrin þó
ætluð börnum og hafa þess vegna þurft á breytingum að halda. Fyrr á
öldum bjuggu fjölskyldur þéttar saman en nú og oft við verri kjör og
var þess vegna ekki jafn mikil afþreying aðeins ætluð börnum. Börn
voru látin vinna frá unga aldri og
voru talin með fullorðnum mun yngri en nú. Með
tímanum hefur þó alltaf verið reynt að halda lengur og lengur í
æskuna og við það hefur komið fram sérstök barnamenning sem er
aðgreind frá fullorðinsmenningunni. Tilkoma barnabóka almennt
tengdist jú borgamyndun, en við hana hættu börn að vera almennir
þátttakendur í atvinnulífi heimilanna og lifðu nú í sínum eigin
heimi, sérstökum barnaheimi. Við þetta hefur einnig staða
ævintýranna breyst. Þau, sem áður voru afþreying fyrir alla
aldurshópa, eru nú aðeins ætluð börnum.
Walt
Disney
Sá sem hefur verið hvað róttækastur í
nútímaútfærslum gömlu ævintýranna er kvikmyndagerðarmaðurinn Walt
Disney.
Nafn hans er þekkt um allan heim en þær
persónur sem hann hefur skapað eru jafnvel enn þekktari. Svo þekktar
að ótal börn halda að þær og um
leið ævintýrin sem þær
búa í séu upphaflega komin frá honum. En hvað er það sem gerir
Disney teiknimyndirnar svona æðislegar? Er það
spennan og einfaldleikinn sem oft einkennir
ævintýrin? Jú, að vísu eru þær bæði æsi spennandi og hádramatískar
en um leið fallegar, rómantískar, glettnar og fullar af
tónlist og einstakri persónusköpun. Þau eiga
það einnig sameiginlegt að enda alltaf fallega. Prinsinn fær
stúlkuna sína og skúrkarnir hljóta ekki makleg málagjöld heldur læra
af mistökum sínum og verða betri manneskjur fyrir vikið. Myndirnar
eiga það sameiginlegt að sýna hið góða og illa í ýktri mynd og
leggja mikla áherslu á ástina.
Einnig er aukapersónum bætt við og þeim gefið
stórt hlutverk.
Þau lifðu
hamingjusöm til æviloka..
.
Ástin hefur ávallt verið vinsælt
umfjöllunarefni og er mikið tekin fyrir í bókum, tónlist og fleiru.
Gömlu ævintýrin eru þar engin undantekning. Disney myndirnar sem
hafa verið gerðar eftir ævintýrunum halda þessum hugmyndum um ástina
en þó er munur á því hvernig hún birtist. Í sögunum er ástin heldur
raunsærri
og ekki eins auðfengin og eðlileg við fyrstu
sýn. Dæmi um það er til dæmis í ævintýrinu um Mjallhvíti. Í myndinni
er prinsinn hennar til staðar frá byrjun, hann kemur og syngur fyrir
hana og hún er sífellt að hugsa um hann. Þegar hún deyr kemur hann,
kyssir hana og þá lifnar hún við og þau lifa hamingjusöm
til æviloka. Í ævintýrinu hins vegar birtist
prinsinn ekki fyrr en Mjallhvít er dáin og honum finnst hún svo
falleg að hann tekur hana með sér í kóngsríkið en á leiðinni missir
hann hana og þá hrekkur eitraði eplabitinn upp úr henni, hún lifnar
við og þau lifa, eins og í ævintýrinu, hamingjusöm til æviloka.
Sýnin á ástarævintýri prinsins og
Mjallhvítar er mun raunsærri í ævintýrinu,
enginn lifnar jú upp frá dauða af einum kossi. Annað dæmi um hvernig
Disney fegrar ástina er í myndinni um Öskubusku.
Í ævintýrinu
mætir Öskubuska í veislu til prinsins sem getur ekki
haft augun af henni vegna fegurðar hennar.
Öskubuska sjálf hugsar hins vegar að hún vilji endilega fara í
veisluna sem hann heldur daginn eftir vegna þess eins að hann,
sjálfur
konungssonurinn, þráði hana en ekki vegna þess
að hún þráði hann. Í myndinni verður Öskubuska hins vegar ástfangin
af honum áður en hún kemst að því að hann er konungssonur. Þetta
gerir það að verkum að þeir sem sjá myndina skilja að það sé ekki
vegna titilsins sem hún
þráir hann heldur vegna hans, öfugt við það sem fram kemur í
ævintýrinu.
Það
ævintýri sem Disney hefur þó breytt mest hvað
varðar ástina
er án efa ævintýrið um Litlu
hafmeyjuna eftir H.C.Andersen. Í ævintýrinu er litla hafmeyjan yfir
sig ástfangin af prinsi og er tilbúin að gera allt til þess að geta
verið með honum. Gamla hafnornin býður henni að vera mannleg í þrjá
daga í skiptum fyrir
röddina hennar, en að þessum þremur dögum
loknum þurfti hún að hafa gert einhvern ástfanginn af sér til þess
að geta verið mannleg að eilífu, ella mundi hún deyja og verða að
froðu í hafinu. Hafmeyjan reynir eins og hún getur að heilla
prinsinn en það reynist henni erfitt. Prinsinn lítur á hana sem
litla systur og talar sífellt við hana um stúlkuna sem
eitt sinn bjargaði honum og hann elskar. Að
kvöldi þriðja dagsins trúlofast prinsinn hinni stúlkunni og aumingja
litla hafmeyjan deyr og verður að froðu. Í myndinni líst prinsinum
hins vegar vel á hafmeyjuna þegar hann sér hana og fellur fyrir
henni þegar hún fær rödd sína aftur. Þau giftast og lifa hamingjusöm
til æviloka!
Skrautleg
persónusköpun
Það sem markar Disney myndirnar hvað helst er
litrík persónusköpun, bæði aðal- og aukapersóna, og er oft á tíðum
það sem greinir Disney myndirnar frá þeim ævintýrum
sem þær eru gerðar eftir. Þessar skemmtilegu
og skrautlegu persónur sem er bætt við gefa ævintýrunum öðruvísi blæ
og eru litríkar persónur á borð við krabbann Sæfinn í Litlu
hafmeyjunni, mýsnar í Öskubusku og Sasú í
Aladín dæmi um skemmtileg og oft á tíðum klaufaleg fylgidýr
aðalpersónanna. Þeirra sögum er bætt inn í söguþráðinn og mynda þá
rammasögur sem ekki finnast í hinu upprunalega ævintýri. Sem dæmi má
nefna myndina um Öskubusku þar sem mýsnar eiga í vandræðum með að
komast undan grimma kettinum Lúsifer en í upphaflegu útgáfu
ævintýrsins komu dýr einungis við sögu þegar álfkonan góða breytir
Öskubusku í hefðarfrú og voru það þá mýs og rottur sem voru tekin úr
músagildrum. Öskubuska sýnir ekki sama göfugleika þar og hún sýnir í
myndinni þar sem hún leysti allar mýs úr gildrum og saumaði á þær
föt. Aukapersónur Disneymyndanna hafa alltaf ákveðið hlutverk og eru
þá annaðhvort til staðar til þess að undirstrika persónuleika
aðalpersónanna, sbr. góðu skógardýrin sem hænast að Þyrnirós og
hrafninn sem fylgir vondu spákonunni, eða einungis bætt inn í
myndirnar til þess að krydda upp á söguþráðinn og vekja upp hlátur.
Það er einkennandi að aðalpersónur, bæði góðar og illar, eigi sér
fylgdardýr sem við nánari athugun er lýsandi fyrir þá tilteknu
persónu. Litlu hafmeyjunni Ariel fylgja litli fiskurinn Glumbri,
krabbinn Sæfinnur og mávurinn Már hvert sem hún
fer. Þessar persónur eru góðar og undirstrika
einlægni og sakleysi Ariel. Vondu hafnorninni Úrsúlu fylgja hins
vegar tveir grimmir álar og sýna þar með illmennsku hennar. Fleiri
slík dæmi má nefna eins og hrægammarnir sem elta hina illu stjúpu
Mjallhvítar í skóginum, kötturinn Lúsífer sem fylgir vondu stjúpu
Öskubusku og svo má lengi telja.
Vondu
kallarnir!
Áhugvert er að skoða hvernig Disney hefur í
myndum sínum magnað upp andstæðurnar í hinu góða og hinu illa.
Góðu persónurnar eru gerðar að holdgervingum
hins góða og hafa ekki blóðdropa af illsku í sér. Þær vondu eru hins
vegar illskan uppmáluð. Í myndinni um Þyrnirós er hún falleg, ung
stúlka sem lifir lífinu syngjandi og vill ekki nokkrum manni illt. Í
ævintýrinu er þessi góðmennska hennar ekki tekin sérstaklega fram en
er þó í rauninni gefin sökum sakleysis hennar. Sömuleiðis er
álfadísin sem leggur álögin á Þyrnirós gerð mun verri en tekið er
fram í ævintýrinu. Í myndinni er dísin ill frá upphafi og gerð að
hálfgerðri
norn og er það ástæða þess að hún er ekki boðin í veislu Þyrnirósar.
Í ævintýrinu er hún hins vegar jafningi hinna álfadísanna en er þó
ekki boðin til
veislunnar vegna þess að konungur á ekki
gulldisk handa henni. Hún hefnir sín á honum með því að leggja álög
á hina nýfæddu dóttur hans, Þyrnirós. Vondi kallinn í myndinni er
þarna sá sami og í ævintýrinu en er bilið milli hans og þeirra góðu
mun breiðara. Svipaðar andstæður koma fram í persónum í myndunum um
Öskubusku og Mjallhvíti. Í upphafi
myndarinnar um Öskubusku er sagt frá því að
stjúpa hennar hafi fyrst sýnt sína réttu og illu hlið eftir dauða
föður hennar sem vildi allt fyrir hana gera. Í ævintýrinu deyr
faðirinn hins vegar ekki heldur er bældur niður af konu sinni frá
upphafi og er ekki nefndur aftur. Stjúpan er í myndinni mest
áberandi verri í enda sögunnar þegar hún læsir Öskubusku inni.
Prinsinn sem hún vill fyrir dætur sínar er ástfanginn af Öskubusku
og sendir út menn til að leita hennar með glerskó sem hún skildi
eftir. Þeir
fara í öll hús til að prófa skóinn á öllum
ungmeyjum
bæjarins og koma að lokum að húsi þeirra.
Þegar
stjúpuna fer að gruna að hún sé sú stúlka
reynir hún að
hvetja sínar eigin dætur til að reyna á
lukkuna og troða sér í skóinn en Öskubusku læsir hún hins vegar
inni. Þegar Öskubusku tekst að koma sér út fyrir tilstilli músanna
sem hún hafði látið svo vel að og vill prófa skóinn fellir stjúpan
skóberann sem missir glerskóinn í gólfið sem brotnar. En allt endar
þó vel því Öskubuska hafði hinn skóinn í vasanum. Í ævintýrinu kemur
stjúpan ekkert fyrir í endanum, en stjúpsysturnar hlæja hinsvegar að
því að Öskubuska vilji prófa skóinn. Þær sjá þó eftir því þegar þær
sjá að skórinn passar og iðrast. Í myndinni um Mjallhvíti er stjúpan
gerð að galdranorn sem lætur Mjallhvíti vinna húsverkin í
kastalanum. Þegar hún dulbýr sig sem farandsölukonuna með eplið
notar hún galdra til þess á meðan hún klæðir sig einungis í önnur
föt í upprunalegu útgáfunni. Þegar hún hefur drepið Mjallhvíti í
myndinni er hún látin steypast fram af kletti og er þar með úr
sögunni, en í ævintýrinu
sjálfu er hún í endann látin dansa í brúðkaupi
prinsins og Mjallhvítar á brennandi skóm þar til hún dettur niður
dauð og hlýtur þar með makleg málagjöld.
Köttur úti í
mýri
Disneymyndirnar
hafa sannarlega skipað sér stóran sess í nútímanum og eru orðnar
stór hluti í menningu yngri kynslóða. Segja má að þær hafi að hluta
til tekið við af gömlu ævintýrunum sem sameiginleg afþreying
fjölskyldunnar. Fyrr á öldum voru ævintýrin afþreying allra
aldurshópa, en með tímanum breyttist sú sýn og þau einkum talin hæfa
börnum. Með tilkomu Disneymyndanna var þó að hluta til snúið aftur
til hinna gömlu tíma vegna þess að þar gat öll fjölskyldan aftur
sameinast fyrir framan skjáinn og haft gaman af. Disneymyndirnar eru
fjörugar, spennandi og
spaugilegar og hafa virkað sem einskonar
segull á börn 20. aldarinnar. Um leið eru þær uppfullar af duldum
skilaboðum og táknum sem höfða til þeirra fullorðnu en börnin taka
ef til vill ekki eftir. Það er þó misjafnt hversu mikið gömlu
ævintýrunum hefur verið breytt í myndunum. Til dæmis var ævintýrinu
um Lísu í Undralandi ekki breytt jafn mikið og
til dæmis ævintýrunum um Mjallhvíti, Þyrnirós,
Öskubusku og
Litlu hafmeyjuna. Í Disneymyndinni Lísa í
Undralandi er öllum
bókunum um Lísu blandað saman í eina heild en
koma þó fram í annari tímaröð. Þetta er eini sjáanlegi munurinn á
mynd og bók en þessi litli munur er ef til vill vegna þess að í
bókinni eru litríkar persónur, myndmál og fleira sem til þarf til
þess að búa til kvikmynd þegar til staðar. Í hinum ævintýrunum hefur
hins vegar ýmsu verið breytt og bætt við líkt og hér á undan hefur
komið fram. Þessar breytingar hafa þó ekki verið gerðar að
ástæðulausu heldur einungis til þess að krydda söguþráðinn, að
myndirnar falli inn í tíðarandann, skapi spennu og síðast en ekki
síst að þær henti betur börnum
nútímans.
Köttur úti í mýri, setti upp á sig stýri, úti
er ævintýri!
Lilja Bjargey Pétursdóttir - Magnea
Einarsdóttir
Heimildaskrá
Bækur:
Andersen, Hans Christian. 1950. Litla
hafmeyjan . Ævintýri og sögur. Bls: 11-43.
Bókaforlag Fagurskinna, Reykjavík
Carroll, Lewis. 1983. Alís í Undralandi.
Fjölvaútgáfan, Reykjavík
Öskubuska . Grimms ævintýri I. Bls. 41-51.
Prentsmiðjan Leiftur H.F. Reykjavík
Mjallhvít . Grimms ævintýri II. Bls. 3-18.
Prentsmiðjan Leiftur H.F. Reykjavík
Þyrnirós . Grimms ævintýri II. Bls. 43-49.
Prentsmiðjan Leiftur H.F. Reykjavík
Myndbönd:
Lísa í Undralandi. (1951). Sammyndbönd,
Reykjavík.
Litla Hafmeyjan. (1989). Sammyndbönd,
Reykjavík.
Mjallhvít. (1937). Sammyndbönd, Reykjavík.
Þyrnirós. (1959). Sammyndbönd, Reykjavík.
Öskubuska. (1950). Sammyndbönd, Reykjavík.
Netheimild:
Um Disney
Slóð:
http://www.simnet.is/disneyland/umdisney.html
Sótt: 4.
apríl 2005
Köttur
út í mýri, setti upp á sig stýri, úti er ævintýri!
Lag vefsíðunarinnar.:
Mika
Grace_Kelly
Do I attract you?
Do I repulse you with my queasy smile?
Am I too dirty?
Am I too flirty?
Do I like what you like?
I could be wholesome
I could be loathsome
I guess I'm a little bit shy
Why don't you like me?
Why don't you like me without making me try?
I try to be like Grace Kelly
But all her looks were too sad
So I try a little Freddie
I've gone identity mad!
I could be brown
I could be blue
I could be violet sky
I could be hurtful
I could be purple
I could be anything you like
Gotta be green
Gotta be mean
Gotta be everything more
Why don't you like me?
Why don't you like me?
Why don't you walk out the door!
How can I help it
How can I help it
How can I help what you think?
Hello my baby
Hello my baby
Putting my life on the brink
Why don't you like me
Why don't you like me
Why don't you like yourself?
Should I bend over?
Should I look older just to be put on the shelf?
I try to be like Grace Kelly
But all her looks were too sad
So I try a little Freddie
I've gone identity mad!
I could be brown
I could be blue
I could be violet sky
I could be hurtful
I could be purple
I could be anything you like
Gotta be green
Gotta be mean
Gotta be everything more
Why don't you like me?
Why don't you like me?
Why don't you walk out the door!
Say what you want to satisfy yourself
But you only want what everybody else says you should want
I could be brown
I could be blue
I could be violet sky
I could be hurtful
I could be purple
I could be anything you like
Gotta be green
Gotta be mean
Gotta be everything more
Why don't you like me?
Why don't you like me?
Why don't you walk out the door!
og ekki eins auðfengin og eðlileg við fyrstu
sýn. Dæmi um það er til dæmis í ævintýrinu um Mjallhvíti. Í myndinni
er prinsinn hennar til staðar frá byrjun, hann kemur og syngur fyrir
hana og hún er sífellt að hugsa um hann. Þegar hún deyr kemur hann,
kyssir hana og þá lifnar hún við og þau lifa hamingjusöm
Aladín dæmi um skemmtileg og oft á tíðum klaufaleg fylgidýr
aðalpersónanna. Þeirra sögum er bætt inn í söguþráðinn og mynda þá
rammasögur sem ekki finnast í hinu upprunalega ævintýri. Sem dæmi má
nefna myndina um Öskubusku þar sem mýsnar eiga í vandræðum með að
komast undan grimma kettinum Lúsifer en í upphaflegu útgáfu
ævintýrsins komu dýr einungis við sögu þegar álfkonan góða breytir
Öskubusku í hefðarfrú og voru það þá mýs og rottur sem voru tekin úr
músagildrum. Öskubuska sýnir ekki sama göfugleika þar og hún sýnir í
myndinni þar sem hún leysti allar mýs úr gildrum og saumaði á þær
föt. Aukapersónur Disneymyndanna hafa alltaf ákveðið hlutverk og eru
þá annaðhvort til staðar til þess að undirstrika persónuleika
aðalpersónanna, sbr. góðu skógardýrin sem hænast að Þyrnirós og
hrafninn sem fylgir vondu spákonunni, eða einungis bætt inn í
myndirnar til þess að krydda upp á söguþráðinn og vekja upp hlátur.
Það er einkennandi að aðalpersónur, bæði góðar og illar, eigi sér
fylgdardýr sem við nánari athugun er lýsandi fyrir þá tilteknu
persónu. Litlu hafmeyjunni Ariel fylgja litli fiskurinn Glumbri,
krabbinn Sæfinnur og mávurinn Már hvert sem hún
fer. Þessar persónur eru góðar og undirstrika
einlægni og sakleysi Ariel. Vondu hafnorninni Úrsúlu fylgja hins
vegar tveir grimmir álar og sýna þar með illmennsku hennar. Fleiri
slík dæmi má nefna eins og hrægammarnir sem elta hina illu stjúpu
Mjallhvítar í skóginum, kötturinn Lúsífer sem fylgir vondu stjúpu
Öskubusku og svo má lengi telja.
norn og er það ástæða þess að hún er ekki boðin í veislu Þyrnirósar.
Í ævintýrinu er hún hins vegar jafningi hinna álfadísanna en er þó
ekki boðin til
fara í öll hús til að prófa skóinn á öllum
ungmeyjum
